چهارمین نشست انجمن بهره‌وری ایران با حضور تنی چند از مسئولان و کارشناسان حوزه آب و خاک در کلاب هاوس برگزار شد که ضمن بررسی چالش‌های موجود و پیشروی کشاوزی و مدیریت منابع آب و همچنین بهره‌وری آب در کشاورزی، راهکارها و پییشنهادهای علمی وعملی ارائه شد.
در ابتدای این نشست سید حمید کلانتری، مدیرعامل این انجمن با اشاره به موضوع بهره‌وری درحوزه آب کشاورزی گفت: عددهای مختلفی در خصوص میزان مصرف آب در بخش کشاورزی عنوان می‌شود که بین 70 الی 90 درصد متغیراست، لذا با توجه به اینکه بیشترین میزان مصرف آب مرتبط با این حوزه است اگر بتوانیم با راهکارهایی درست تنها 10 درصد از این میزان مصرف را کاهش دهیم، می‌توانیم 10 الی 15 میلیارد مترمکعب آب یعنی معادل آب 5 سد را صرفه‌جویی کنیم که این امر مستلزم مدیریت بهره‌وری آب در بخش مزرعه، بهره‌برداران، مسیل، کنترل تبخیر آب، استفاده از راهکارهای پیشگیرانه برای تبدیل سیلاب‌ها به سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از هدررفت این منابع است.
وی با اشاره به اینکه روش‌های آبیاری، تکنولوژی آبیاری و سیاست کشت در آب کشاورزی سه محورو موضوع اصلی این نشست است، افزود: باید چالش‌های نظام آبیاری کشور، میزان هدررفت آب، آبیاری تحت فشار وسیاست کشت از جمله نوع محصولی که زیر کشت می‌رود و همخوانی و هماهنگی نوع محصول با محصولات کم آبخواه و همچنین تامین مایحتاج عمومی مورد بحث وبررسی قرار بگیرد تا کارشناسان این حوزه نظرات و راهکارهای خود را ارئه کنند.
کلانتری اظهار کرد: مفهومی که در بهره‌وری آب کشاورزی دنبال می‌کنیم افزایش سطح سفره‌ها، پایدارتر شدن منابع آب کشور، جلوگیری از آسیب‌های خشکسالی و مدیریت منابع جهت استفاده حداکثری به ویژه در مناطق کم آب کشوراست تا بتوانیم بیلان برداشت از منابع را هر ساله بهبود بخشیم و به پایداری آب مورد نظر برسیم.
بهره‌وری آب و کشاورزی صنعتی
محمد حسین پاپلی یزدی، استاد بازنشسته دانشگاه تربیت مدرس در این نشست با انتقاد از بحث بهره‌وری آب به صورت یک موضوع کلان گفت: اگربه فرض این بهره‌وری کامل اتفاق هم بیفتد، باز هم نتیجه‌ای برای کشور ندارد. واقعیت این است که در حال حاضر کشاورزی در کشورهایی سودآور و پایدار شده که کشاورزی به‌صورت کاملا صنعتی درآمده و تمامی زنجیره‌هایی که یک نظام وسیستمی را تشکیل می‌دهند کاملا فعال شده است.
وی با اشاره به صرف هزینه‌های هنگفت دولت برای بهره‌وری در ایران تصریح کرد: تلاش‌های متعددی برای کشت گلخانه‌ای و آبیاری تحت فشار با محوریت بهره‌وری آب درهر دو بخش دولتی و خصوصی صورت گرفته است اما کیفیت و کمیت آب در بسیاری از مناطق کاهش یافته و تولید کنندگان اذعان دارند که میزان برداشت محصولات‌شان در بسیاری از وارد به دلیل کمبود آب به یک سوم کاهش یافته است، از جمله برداشت پسته در رفسنجان. هرچند که تولیدکنندگان بزرگ کشور نهایت تلاش خود را به‌کار بسته اند تا با کمترین میزان مصرف آب کشت محصولات خود را انجام دهند، اما با وجود کاهش مصرف، تقاضا کاهش پیدا نکرده است.
دست و پاگیر بودن روال اداری
این استاد دانشگاه، مساله و چالش اصلی را نبود صنایع بعد از برداشت محصولات کشاورزی در ایران برشمرد وگفت: زنجیره قوانین و ساختارها، نیروی انسانی و همچنین بروکراسی‌های پیچیده حاکم در ایران در هیج کجای دنیا وجود ندارد، مثلا در کشور هلند مدت زمان اخذ مجوز احداث یک گلخانه و اخذ مجوز یک ماه زمان می‌‌برد در حالی‌که در ایران این روال اداری بسیار پیچیده و دست و پاگیر است.
پاپلی ادامه داد: به عنوان مثال در بخش پنبه صنایع بعد از کشت و برداشت وجود دارد و به کارخانجات ریسندگی و بافندگی می‌رسد اما طبق تحقیقات یک پایان نامه کارشناسی ارشد، در سال روی بیش از 320 میلیون مترمربع پارچه شعار نوشته می شود! با این شرایط چگونه باید آب را بهره‌وری کرد؟ چون محصولات و صنعتی که می‌بایست نه تنها تبدیل به ارز می‌شد، بلکه باید جلوی خروج ارز را هم می‌گرفت تبدیل به تابلونوشته‌های تبریک و تسلیت می‌شود.
وی تصریح کرد: کشوری که توانسته به بهره‌وری آب برسد، کشاورز را در کنار جریان‌های بعد ازبرداشت محصول سهیم کرده است. مثال روشن در این زمینه، نبود صنایع وسودهای پس از آن برای کشاورز ایرانی همین کشت توت فرنگی است که 80 درصد آن در کردستان انجام می‌شود، در حالی‌که ظرفیت سردخانه این استان برای تمامی محصولات کمتر از 5 درصد است و این محصولی است که طی سه روز فاسد می‌شود. در اینجا است که مساله حمل و نقل محصول هم باید مدنظر قرار گیرد. این محصول در این زنجیره زمانی برای کشاورز سودآورمی‌شود که علاوه بر تبدیل محصول به مواد خوراکی بتوان از آن دارو نیز تهیه کرد.
قسمت اعظم سوددهی آب در بخش بعد از کشاورزی است
وی ادامه داد: چنانجه بهره‌وری را به حد کمال هم برسانیم تا زمانی که کشاورزی را به صنعت فراوری متصل نکنیم، با وجود صرف هزینه و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت هیچ نتیجه مثبتی برای کشوردر برنخواهد داشت.
پاپلی همچنین عنوان کرد: کشاورزان با هدف سودآوری سرمایه گذاری می‌کنند اگر امروز در بسیاری از کشورها شاهد پایداری کشاورزی هستیم علت این امر وجود صنایع بعد از کشاورزی و سهیم شدن کشاورزان در کارخانجات است و این حلقه مفقودی است که در کشور ما اتفاق افتاده است. قسمت اعظم سوددهی آب در همان بخش بعد از کشاورزی است.
نابهره‌وری آب نتیجه سلب مالکیت مردم
این استاد دانشگاه همچنین گفت: چند هزار سال آب متعلق به مردم بوده است. سال 1347 دولت شاهنشاهی آنرا ملی کرده و تا سال 1357 آب متعلق به دولت بود، پس از انقلاب طبق اصل 45 قانون اساسی آب را متعلق به خدا کردند و همه اموال کشور اعم از مراتع، منابع آب و... در اختیار حکومت جمهوری اسلامی قرار گرفت نه حتی دولت، بنابر قانون توزیع عادلانه آب نیز بر مبنای قانون جزو مشترکات است و مردم هیچ کاره هستند.
وی اذعان کرد: تا زمانی که اموال مردم را به خودشان واگذار نکنیم، وضعیت ساماندهی نخواهد شد. ایران تنها کشوری است که نه کمونیستی و نه سرمایه‌داری است اما قانونی دارد که اموال مردم را به خودشان بازنمی‌گرداند و منشا تمام این مسائل همان قانونی است که مالکیت را از مردم سلب کرده است.
بهره‌وری آب، تنها راه برون‌رفت از بحران
عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکزملی تحقیات راهبردی کشاورزی آب اتاق ایران در ادامه این نشست آنلاین با بیان اینکه بهره‌وری در معنای لغت رابطه ستانده به داده است، اظهارکرد: موضوع بهره‌وری آب درمحصولات کشاورزی ناشی ازآب آبی وآب سبزاست و معنی دقیق این واژه ازنسبت تولید کالای قابل مبادله به آب مصرفی نشات می‌گیرد. بنابراین این تعاریف اولیه در سنجش بهره‌وری، به نسبت تولید دلار به مترمکعب آب یا نسبت ارزش به مترمکعب آب گسترش پیدا کرد و حتی طرفداران امنیت غذایی از آن با عنوان تولید به کالری یاد می‌کنند.
وی گفت: اگر روش‌های محاسبه نیازآبی یا مصرف آبی را ملاک قراردهیم رابطه عملکرد با مصرف آب یک منحنی را نشان می‌دهد که نسبت تولید به نسبت مصرف آب بیشتر ازهمه است، اما این بالاترین عملکرد نیست .
کشاورز ادامه داد: در تولید محصولات طی 8 سال اخیربا توجه به محدودیت شدید منابع آب برای بخش کشاورزی و کاهش تقاضای مصرف آب این حوزه برای پایداری سرزمین تنها راه برون‌رفت ما، رویکرد بهره‌وری آب است.
تدوین برنامه جامع در حوزه بهره‌وری آب در بخش کشاورزی
وی از تدوین و نهایی شدن برنامه جامع در حوزه بهره‌وری آب در بخش کشاورزی خبر داد و گفت: براساس این برنامه میزان بهره‌وری محصولات مختلف در نقاط مختلف کشوربه‌طور دقیق مشخص و احصا شده که بخشی ازاین مساله به عرض جغرافیای، بخشی به میزان تبخیر و تحرک گیاه، بخشی به تکنولوژی آبیاری و مهم‌ترازهمه به هوشمندسازی آبیاری بر می‌گردد، چراکه حجم آب مصرفی دلیل یک آبیاری خوب نیست.
معاون پژوهشی مرکز ملی تحقیات راهبردی کشاورزی آب اتاق ایران خاطرنشان کرد: با ملاک قراردادن این رویکرد باید موزاییک بهره‌وری را در مناطق کشور برای محصولات مختلف تهیه کنیم و چنانچه این موضوع مورد تایید سیاسیون قرار گیرد، امکان استمرار کشت برای محصولات پرآب‌بر به مصلحت کشور نیست، چرا که بزرگ‌ترین مشکل آب کشورباور سیاسیون است. لذا کشور باید به سمتی حرکت کند که از کشت محصولات کم آب‌بر و تولیدات بهتر و بیشتر حمایت کند و این حمایت مستلزم روش‌ها و راهکارهای متعددی است که ابتدا باید به قبول این سیاست کلان برسیم.
لزوم تجدیدنظر در تجارت کشور
وی، دومین نتیجه این برنامه جامع را تجدید نظر در تجارت کشور عنوان و تاکید کرد: باید کالاهایی صادر شود که در تولید آن آب کمتری مصرف شده و کالاهایی را وارد کنیم که آب بیشتری برای تولید آن صرف شده باشد. به‌عنوان مثال گوشت قرمز مزیت تولید برای کشور ندارد، برنج در اغلب نقاط کشور شامل همین مساله است و نیشکر حتی در خوزستان نیز دارای مزیت تولید نیست و همچنین یونجه که استمرار کشت آن کشور را با مشکلات جدی و حتی تهدید آب مواجه خواهد کرد.
کشاورز تصریح کرد: این برنامه یک رویکرد دیگری را برای کشاورزی کشور به‌وجود خواهد آورد، البته این رویکرد به معنی ضعف امنیت غدایی، کاهش تولید، نگرانی از کاهش اشتغال نیست بلکه یک رویکرد جدید و اجتناب ناپذیری است که باید برای پایداری سرزمین وآینده کشاورزی ایران مهم و حیاتی است.
میزان تولید و تقاضا هم‌مرز نیست
حسین دهقانی سانیچ، عضو هیات علمی و رییس موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی در این نشست گفت: بخش کشاورزی در حال حاضر بهره‌ور است، اما می‌تواند بهره‌ورتر نیز باشد و اینکه اذعان می‌شود آمار 70 الی 90 درصدی مصرف درحوزه کشاورزی دارای ابهاماتی است.
وی با تاکید براینکه بهره‌وری آب به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی شرایط حاضر بوده و شفافیت ایجاد کند، افزود: وقتی این مساله در مقیاس‌های مختلفی مطرح می‌شود به دنبال آن انتظارات متفاوتی نیزشکل می‌گیرد. اگرانتظار صرفه‌جویی آب در مقیاس کشور مورد بحث است که اتفاق نخواهد افتاد، چرا که میزان تولید و تقاضا هم مرز نیست. لذا باید هدف از بهره‌وری آب اعم ازاحیای منابع آب‌های زیرزمینی، صرفه‌جویی وغیره مشخص شود.
دهقانی سانیچ گفت: در حال حاضر با توجه به شرایط کشور نیارمند تعیین محورهای اهداف مصرف هستیم و باید از تکنیک‌های کاهش مصرف جهت احیای منابع آب، به تاخیر انداختن نابودی منطقه و تبیین آینده مناسب برای منطقه یا دشت مورد نظر استفاده کنیم.
بهره‌وری آب، فرابخشی است
وی شاخص بهره‌وری آب را یک شاخص فرابخشی برشمرد و عنوان کرد: هر نوع تصمیم‌گیری برای این حوزه باید در کنار بخش‌های صنعت، سیاست، بخش خصوصی و بازار صورت گیرد تا بهره‌وری آب به‌معنای واقعی به بار بنشیند در غیر این صورت ممکن است به صورت لحظه‌ای و یا نقطه‌ای، هدف موردنظر برای مدت کوتاهی شکل بگیرد.
علی نظری، کارآفرین نمونه در حوزه کشاورزی نیز در ادامه این نشست، کشاورزی ایران را نابهره‌ور خواند وگفت: مقدار آب مصرفی در حوزه کشاورزی در مقایسه با تولیدات کشور حتی با همین تکنولوژی موجود قابل قبول نیست و با انتظارات ما فاصله زیادی دارد.
وی تصریح کرد: با 15 الی 20 درصد آبی که برای تولید مصرف می‌شود، می‌توان به همین رقم تولید فعلی رسید و چنانچه الگوی کشت را نیز رعایت کنیم با عدد کمتر از 15 نیز امکان همین قدر تولید را داریم.
نبود حساسیت نسبت به مساله آب
نظری با انتقاد از سیاست‌گذاری‌های 40 سال اخیر متولیان در خصوص عدم حساسیت نسبت به مساله آب گفت: کشاوزران عدد و رقم مصرف آب را ندارند و حتی این عدد و رقم در وزارت جهاد کشاورزی نیز مطرح نیست که این حساسیت را به کشاوزران نیز منتقل کنند که به عدد 80 درصد مصرف آب در بخش کشاورزی آگاه و حساس باشند.
وی گفت: برای دانش آبیاری هزینه‌ای صورت نگرفته لذا با وجود اینکه بیشترین آب کشور را مصرف می‌کنند، اما نسبت به آن آگاهی و حساسیت ندارند چون سازوکار آن برای کشاورز تعریف نشده است. به عنوان مثال اگر کشاورزی هم بخواهد صرفه‌جویی کند، سیستمی برای آن تعریف نشده است. لذا چون آب منبع مشترکی است هر کشاورزی هر میزان بخواهد مصرف می‌کند.
کم کاری همه نهادهای مرتبط با مصرف آب
این کارآفرین گفت: این کم کاری از سوی همه نهادهای مرتبط با مصرف آب صورت گرفته است و بیش از 99 درصد کشاورزان با تکنولوژی‌های جدید دنیا، تنظیم آبیاری، مساله تبخیر و تعرق که در تمام دنیا هواشناسی به‌صورت رایگان در اختیار همگان قرار می‌دهد و سایر مباحث آشنایی ندارند و به دانش‌های روز کشاورزی نا‌آگاه هستند.
وی ادامه داد: تقسیم کاری که به لحاظ قانونی بین وزارت نیرو، جهاد کشارزی و حتی کشاوزران صورت گرفته به درستی تعریف نشده و کشاورزان همواره انگشت اتهام را به سمت وزارت نیرو گرفته‌اند درحالی که خود کشاوزران هرگز به دنبال کاهش میزان آب مصرف خود نبودند و البته به لحاظ افزایش هزینه‌ها، انگیزه‌ای برای کار نیز ندارند، هرچند که دولت تلاش کرده نابهره‌وری کشاورزان را در بخش‌هایی با یارانه جبران کند اما شاهدیم که به تعداد چاه‌های مجاز، چاه غیرمجاز در کشور داریم و همه این چاه‌ها با گازوییل کار می‌کنند و فعال هستند.
عوامل موثر در افزایش بهره‌وری آب
محمد حسین عمادی، استاد دانشگاه و نماینده سابق ایران در فائو نیز در این نشست گفت: درخصوص بهره‌وری در کشاورزی بر اساس بررسی‌های فائو که از سال 1960 الی 2001 انجام داده است، می‌توان گفت که میزان بهره‌وری آب در کشاوزی 2 برابرشده و یکی از دلایل این اتفاق اصلاح نژاد گیاهان بوده است، لذا اینکه عنوان کنیم کشاورزی به صورت کلی نابهره‌ور است، برداشت صحیحی نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: اگر طبق الگوریتم فائو بخواهیم بهره‌وری آب را در کشاورزی افزایش دهیم، از یک‌سو باید قدر مطلق تولید و ارزش تولید را به ازای آب افزایش دهیم، یعنی میزان و ارزش آن محصول را به ازای هر قطره آب بدست بیاوریم و از سوی دیگر از هرگونه اتلاف وبرون‌رفت آب جلوگیری کنیم و در نهایت سومین راه‌حل رفتن به سمت استفاده از آب‌های نامتعارف است که این امر مستلزم مدیریت جامع منابع آب است.
وی با بیان اینکه این مساله باید به صورت یکپارچه دیده شود، گفت: موضوع مهم دیگری که فائو به آن تاکید دارد، موضوع تبخیر وتعرق آب است که در این زمینه هم باید در کشور کار کارشناسی صورت گیرد.
بهره‌وری آب در کشاورزی، وسیله‌ای برای نیل به توسعه پایدار
حمیدرضا جانباز، مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه بهره‌وری آب در کشاورزی هدف نیست، بلکه وسیله‌ای است برای رسیدن به توسعه پایدار کشاورزی اظهار کرد: قانون‌گذار پیش بینی کرده است که با استفاده از دو ابزار این امر محقق شود، براین اساس مدیریت آب مصرف کشاورزی به وزارت جهاد کشاورزی محول شده تا از آب موجود حداکثر تولید را انجام دهد و تخصیص را نیز به‌عهده وزارت نیرو گذاشته است تا بتواند براساس اقلیم و منابع آب موجود مصرف بیهنه را اعمال کند تا بتواند توسعه پایدار را حفظ کند.
وی با اعلام اینکه طبق نظر همه دست اندرکاران این حوزه ما بیشترین منابع آب استراتژیک را مصرف کرده‌ایم، گفت: وضعیت آب زیرزمینی اصلا مناسب نیست. با این وجود طبق بررسی‌ها از برنامه اول توسعه تا پایان برنامه ششم که در انتهای آن هستیم، بهره‌وری آب کشاورزی از هر نیم کیلو به ازای هر مترمکعب به یک و نیم کیلو رسیده به این معنا که بهره‌وری آب در کشاورزی 200 درصد رشد داشته، همچنین راندمان آبیاری از 31.5 درصد به 45 درصد افزایش یافته است.
وی با طرح این پرسش که چرا با وجود افزایش بهره‌وری و راندمان توسعه اتفاق نیفتاده است، ادامه داد: این مساله نشان می‌دهد که کشور در تخصیص آب مشکل اساسی دارد، لذا ضمن افزایش میزان بهره‌وری آب در کشاورزی و مدیریت این بخش باید تخصبص آب نیز اعمال شود. به‌عنوان مثال اگر به یک کشاورزی در یک سال 300 هزار متر مکعب اجازه برداشت آب دادیم، نباید بیشتر از مقدار تععین شده آب بردارد تا بتوانیم بیلان آب را مثبت کنیم.
به گفته جانباز، طی 20 سال گذشته راندمان آب در کشاورزی حدود 50 درصد افزایش یافته اما بهره‌وری 200 درصد بوده که این افزایش از یک سو نتیجه اصلاح ژنتیکی، روش‌های آبیاری، توسعه آبی تحت فشار، احداث شبکه‌های فرعی، تجهیز نوسازی و مجهزشدن اراضی سطحی به تجهیزات مدرن بوده و از سوی دیگر نتیجه تلاش کشاورزان و جهاد کشاورزی در به‌نژادی و به‌زراعی بوده است.
ضرورت ایجاد سامانه اطلاعات همه ذینفعان حوزه آب کشاورزی
سید حمید کلانتری، مدیرعامل انجمن بهره‌وری ایران در جمع‌بندی این نشست گفت: بهره‌وری آب باید در سه سطح ملی از جمله اتخاذ سیاست‌ها، قوانین و مقرراتی که موجب ارتقای بهره‌وری می‌شود، سطح حوضه‌ها از قبیل اجرای طرح های آبخیزداری، مدیریت دشت‌ها، صدور مجوزها، تخصیص‌ها و سطح مزرعه مورد توجه قرار گیرد.
وی افزود: برای ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی، از یک‌سو باید نسبت شاخص‌ها از جمله نسبت ارزش افزوده به میزان آب مصرفی، نسبت محصول تولید شده به آب مصرفی و نسبت ارزش محصولات تولید شده به آب مصرفی مورد نظر باشد. از سوی دیگر، توجه به همه سیاست‌ها و روش‌هایی که می‌تواند در افزایش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کارآمد کردن مدیریت منابع آب، حفظ محیط زیست، توسعه پایدار و استفاده بهینه از منابع باشد، ضرورت دارد.
به گفته وی، ایجاد سامانه اطلاعات همه ذینفعان حوزه آب کشاورزی اعم از تامین کنندگان و مصرف کنندگان و نحوه توزیع آن یکی از پیشنهادهای مناسب مطرح شده در این نشست بود که بر همین اساس طراحی حسابداری منابع آبی ضرورت دارد به این معنا که این منابع چگونه عرضه شده، به فروش رسیده و مصرف می‌شود.
لزوم طراحی موزاییک منطقه‌ای نوع کشت و محصول
معاون سابق وزارت جهاد کشاورزی، همچنین اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست برای حفظ نزولات آسمانی و جلوگیری از حرکت سیلاب‌ها در این نشست مورد تاکید قرار گرفت. همچنین پیشنهاد طراحی موزاییک منطقه‌ای نوع کشت و نوع محصول یا اطلس کشاورزی نیز مطرح شد که در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوایی آن چه نوع محصولی با چه میزان آب مصرفی، کشت شده و این کشت توسعه یابد. در حال حاضر کشت ها منظم، منضبط و بعضا منطبق با شرایط اقلیمی نیست.
به گفته وی، اعمال سیاستهای قیمتی در حوزه آب کشاورزی از دیگر موضوعات بیان شده در این نشست بود. هر زمان قیمت‌ها مشخص و کارشناسی باشد، خود به خود از مصرف بی رویه جلوگیری می‌کند. چرا که اگر آب را گران بخرند، قطعا کمتر و بهینه مصرف می‌کنند.
کلانتری با بیان اینکه موضوع خُرده مالکی، زمین‌های کوچک و نظام بهره‌برداری از آنها از چالش‌هایی بود که در این نشست مطرح شد، گفت که از طریق یکپارچه‌سازی آنها و اصلاح نظام بهره‌برداری از آنها می‌توان بهره‌وری آب را افزایش یابد.
به گفته وی، نکته دیگری که تاکید شد موضوع اجرای قانون بهره‌وری کشاورزی بود که سال‌های قبل به تصویب رسیده، ولی هنوز آثار اجرایی آن روشن و مشخص نیست که باید به آن توجه شود. صنایع تکمیلی و تبدیلی مرتبط با بخش کشاورزی در کنار مزارع شکل گیرد تا با کاهش مصرف آب بتوانند آن صنایع را ایجاد کنند و در آن صنایع کشاورزانی که آب کمتری مصرف می‌کنند، بتوانند سهامدار شوند.
در پایان این نشست مقرر شد موضوع بهره‌وری آب در بخش‌های مختلف به‌صورت جزیی‌تر در نشست‌های آتی انجمن بهره‌وری ایران مورد بحث و بررسی قرار گیرد و نتایج آن نیز به‌صورت مدون، منتشر شود.