هر ساله حجم صادرات پسته متغیر است و فاکتورهایی چون میزان تولید سالانه و نرخ ارز در حجم صادرات پسته تعیین‌کننده است؛ اما می‌توان گفت به‌طور میانگین حدود ۸۵ درصد پسته تولیدی سالانه به خاور دور، اتحادیه اروپا، شبه‌قاره هند، کشورهای مشترک‌المنافع و خاورمیانه صادر می‌شود. در نیمه نخست ۲۰۲۲ ایران پس از آمریکا دومین صادرکننده بزرگ پسته به اروپا بوده و کشورهای آلمان و ایتالیا بزرگ‌ترین واردکنندگان پسته از ایران در این مدت بوده‌اند. طبق آمار اعلام شده در شهریور ماه امسال، صادرات مغز پسته ایران از آمریکا پیش افتاده و در نیمه نخست ۲۰۲۲ صادرات مغز پسته ایران به اتحادیه اروپا رشد ۲۳ درصدی را تجربه کرده است. البته در نیمه نخست ۲۰۲۲ صادرات پسته با پوست ایران به اتحادیه اروپا ۲۶ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته است.
خسارات سرمازدگی بهاره
بالاترین میزان تولید پسته در ایران مربوط به سال ۸۶ است که در آن سال حدود ۲۶۵ هزار تن پسته در کشور تولید شد. اما تشدید کمبود منابع آبی در مناطق سنتی تولید پسته، منجر به این شد که امکان تولید پسته در حجم بالا را در کشور نداشته باشیم. در بهار سال جاری نیز شرایط آب و هوایی سرد به این موضوع دامن زد و همان‌طور که فعالان این حوزه پیشبینی کرده بودند، حجم تولید پسته امسال به کمتر از سال قبل رسید. در همین راستا در خرداد ماه سال جاری، فرهاد آگاه، عضو هیات‌مدیره انجمن پسته ایران درباره میزان تولید پسته در سال ۱۴۰۱ گفته بود: ارائه پیشبینی دقیق از تولید پسته، دشوار است؛ اما انجمن پسته ایران پیشبینی می‌کند با توجه به سرمازدگی بهاره امسال در استان‌های کرمان، یزد و فارس، حجم تولید در سال جاری کمتر از سال گذشته باشد که حجم آن حدود ۱۳۵ هزار تن بود. همچنین محمد صالحی رئیس هیات‌مدیره انجمن پسته ایران در مرداد ماه امسال میزان مورد انتظار برای تولید پسته امسال را ۲۳۰ تا ۲۴۰ هزار تن اعلام کرده و گفته بود: با این حال با توجه به خسارات به با‌‌غ‌‌‌ها، پیشبینی انجمن پسته برای تولید سال جاری ۱۳۵ هزار تن است.
کاهش تولید
این پیشبینی درباره کاهش تولید پسته در سال جاری درست از آب درآمد و بر اساس تازه‌ترین اظهارات مسوولان اتحادیه تولیدکنندگان پسته ایران، تولید پسته امسال به حدود ۱۲۰ هزار تن کاهش یافت. در همین رابطه طی روزهای اخیر مدیرعامل اتحادیه سراسری شرکتهای تعاونی تولیدکنندگان پسته ایران درباره میزان تولید پسته در سال جاری گفته است: با وجود سرمازدگی باغات پسته استان کرمان و بروز سیل‌های اخیر که بیش از ۲۰ درصد به باغات پسته استان خسارت وارد کرد، امسال حدود ۱۲۰هزار تن محصول پسته از باغات برداشت می‌شود که نسبت به سال گذشته که حدود ۱۳۵ هزار تن بود، تفاوت چندانی ندارد. به گفته محمود صادقی، عمده سرمازدگی مربوط به استان کرمان بوده است، با این حال تولید پسته در سایر استان‌ها نظیر خراسان جنوبی و رضوی، دامغان، قزوین، ساوه و سایر استان‌ها در حد متعادل، توانست این سرمازدگی و کاهش تولید پسته را جبران کند.
رکود بازار پسته
مدیرعامل اتحادیه سراسری شرکتهای تعاونی تولیدکنندگان پسته ایران همچنین از کاهش حدود ۵۰ هزارتومانی قیمت عمده پسته فندقی نسبت به چهار ماه قبل خبر داده و گفته است: در حالی که به دلیل مسائل مذکور، پیشبینی می‌شد قیمت پسته افزایش یابد، اما شاهد کاهش قیمت پسته فندقی بوده‌ایم که شاخص در صادرات پسته است. وی درباره دلایل این کاهش قیمت عنوان کرد: عمده‌ترین دلیل کاهش قیمت پسته بی‌ثباتی قیمت دلار و نیاز مالی کشاورزان به فروش محصول در بازار راکد فعلی است.
چالش‌های تولید پسته
در شرایط کنونی وجود مشکلات متعدد در بخش تولید پسته سبب شده تا کشاورزان نتوانند آنچنان که باید از کشت این محصول خرسند و از سود آن راضی باشند. مشکلاتی همچون وجود دلالان و افت قیمت پسته، هزینه‌های سرسام‌آور تولید و خرید کود و سم و نبود نظارت بر قیمت این مواد، نبود نیروی متخصص در بخش کشاورزی، تغییرات اقلیمی و خشکسالی، عدم حمایت از کشاورزان برای تخصیص تسهیلات و... پسته‌کاران را با مشکلات بسیاری روبه‌رو کرده است.
بر اساس این گزارش، با توجه به طولانی بودن دوره بهره‌‌‌برداری و درآمدزایی پسته برای کشاورزانی که درآمد دیگری ندارند، هزینه نگهداری این محصول بسیار بالا است. برخی کشاورزان نمی‌توانند کودهای گران‌قیمت را خریداری کنند و ترجیح آنها استفاده از کودهای حیوانی با قیمت بسیار پایین است که در این صورت کیفیت پسته کاهش می‌یابد. بنابراین این مسائل موجب افت جدی تولید پسته شده و برای بهبود وضعیت این صنعت حمایت از پسته‌کاران ضروری است.
قیمت پایین پسته
کشاورزان همچنین با انتقاد از پایین بودن قیمت پسته معتقدند: با وجود اینکه قیمت کود و سموم کشاورزی ۷ تا ۱۰ برابر شده، متاسفانه قیمت پسته افزایش ناچیزی داشته است. در این میان یکی از مشکلات کشاورزان حضور دلالان و خریداران پسته است که سعی دارند محصول و دسترنج کشاورزان را به کمترین قیمت خریداری کنند و وجود دلالان پسته منجر به افت قیمت پسته شده است. در چنین شرایطی به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی، توان نگهداری و هزینه‌‌کرد باغات پسته برای کشاورزان دشوار است؛ تا جایی که برخی از آنها باغات خود را رها کرده و دوباره به کشت گندم و جو اقدام کرده‌اند.
شرایط بحرانی تولید در رفسنجان
در این بین با توجه به اینکه بخش زیادی یعنی حدود ۳۴ درصد پسته کشور در رفسنجان تولید می‌شود، کشاورزان این منطقه با مشکلات بیشتری دست و پنجه نرم می‌کنند. در این راستا طبق اعلام مدیر جهاد کشاورزی شهرستان رفسنجان، امسال کمترین میزان طی صد سال تاریخ تولید پسته در این شهرستان برداشت شده و کشاورزان نزدیک به ۴ هزار تن محصول برداشت کردند که از نظر کشاورزی صفر است. عباس حاج عبداللهی با ابراز تاسف از اینکه امسال پسته دچار خسارت سرمازدگی شد و بخش عظیمی از محصول از بین رفت، می‌گوید: سیل مرداد ماه نیز خسارت زیادی به باغات پسته وارد کرد و گل و لای ناشی از ورود سیلاب به باغات موجب شد تا ریشه درختان آسیب جدی ببیند. تاکنون ۱۰ درصد از گل و لای توسط کشاورزان از پای درختان خارج شده، اما هنوز ۹۰ درصد باقی مانده است که منتظر کمک دولت و تخصیص اعتبار جهت جبران خسارت سیل هستیم. وی با اشاره به اینکه کشاورزان ما دو سال پی‌‌درپی شرایط بحرانی تولید پسته را می‌‌گذرانند و نیاز به مساعدت دولت دارند، متذکر شد: خسارت سرمازدگی هنوز پرداخت نشده بود که خسارت سیل هم افزوده شد و وضعیت کشاورزی شهرستان با بحران جدی مواجه است.
وضعیت تولید در استان خراسان رضوی
بر اساس این گزارش، استان خراسان رضوی با ۲۵ درصد سطح زیر کشت پسته و ۲۱ درصد میزان تولید پسته، مقام دوم کشت پسته کل کشور را به خود اختصاص داده است. معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی درباره وضعیت تولید پسته در سال جاری می‌گوید: تغییرات آب و هوایی به ویژه در فروردین ماه خشک و گرم و بارندگی شدید در اردیبهشت ماه سال جاری، خساراتی بر برخی باغات پسته وارد ساخت. از طرفی این تغییرات تاثیرات بسیار خوبی در برداشت محصولاتی مثل گندم و جو داشت. غلامحسین ساربان با تاکید بر اینکه هنوز برداشت پسته در برخی از باغات استان به پایان نرسیده است، ادامه می‌دهد: در استان ۱۲۱ هزار هکتار باغ پسته وجود دارد که ۶۸ درصد بارور و ۳۲ درصد نابارور است. مهم‌ترین ارقام پسته استان به ترتیب بادامی سفید حدود ۳۷ درصد، فندقی ۱۹ درصد، احمد آقایی ۱۶ درصد، کله قوچی ۱۵ درصد، اکبری ۹ درصد و سایر ارقام نیز ۲ درصد سطح زیر کشت پسته استان را به خود اختصاص داده است.
ساربان درباره بازار فروش و قیمت این محصول در استان تصریح می‌کند: به‌طور کلی نه تنها در تولید پسته بلکه در تمام صنایع کشاورزی، قیمت محصولات با چالش مواجه است و این موضوع شامل تولیداتی می‌شود که خرید تضمینی ندارند؛ به جز گندم و جو که شامل سیاستگذاری دولت است. وی ادامه می‌دهد: بنابراین کشاورز به دلیل اینکه به درآمد ناشی از باغات پسته خود نیاز دارد، در فصل برداشت تمام محصول را وارد بازار کرده و در این صورت بازار هم با استفاده از این موقعیت به نفع خود، سرمایه‌‌‌گذاری می‌کند. معمولا در ابتدای فصل با پایین بودن ظرفیت محموله پسته، قیمت این محصول بالا است. در حال حاضر قیمت پسته بین ۲۲۰ تا ۲۸۰ هزار تومان است که آن هم بستگی به کیفیت آن دارد.
مشکلات ارزی تولیدکنندگان
وی همچنین درباره مشکلات تولیدکنندگان پسته عنوان می‌کند: تولیدکنندگان پسته این محصول را صادر می‌کنند و ارز را باید به بانک مرکزی برگردانند و با برگشت ارز به بانک مرکزی، دولت به نرخ ارز نیمایی این پول را به تولیدکننده برمی‌‌گرداند. در صورتی که در سال‌های قبل چنین رویه‌‌‌ای وجود نداشت و دلار به دست آمده از صادرات پسته در اختیار تولیدکنندگان بود. ساربان تاکید کرد: اکنون دولت معتقد است باید ارز را به بانک مرکزی تحویل داده و معادل آن ریال دریافت کنند و این موضوع سبب کاهش سود و درنهایت نارضایتی تولیدکنندگان شده است.