بر اساس آمار، سرانه مصرف لبنیات در ایران قبل از اجرای طرح آزادسازی در حالت خوش‌بینانه حداکثر حدود ۷۰ کیلوگرم بوده است، درحالی‌که عدد استاندارد که باید طبق سند چشم‌انداز محقق می‌شد، در حدود ۱۶۰ کیلوگرم در سال بوده است. ضمن اینکه در کشورهای توسعه‌یافته سرانه مصرف لبنیات بالای ۲۰۰ کیلوگرم است. در این بین در پژوهشی که اخیرا از سوی اتاق بازرگانی تهران انجام شده، مشخص شده که سیاستگذار طی سال‌های متمادی در تمامی حلقه‌های تولید شیر و لبنیات دخالت کرده و بسیاری از این دخالت‌ها، غیرضروری، نابهینه و برخلاف مصالح صنعت و مصرفکننده بوده است. به‌طوری‌که این دخالت‌ها به تولید ضربه زده، کیفیت محصولات لبنی را پایین آورده و فساد و ناکارآمدی در این بخش ایجاد کرده است. اگرچه هدف ظاهری، تأمین لبنیات کافی برای عموم جامعه است؛ اما درواقع نتیجه این بوده که مردم لبنیات کمتر با کیفیت پایین‌تر و قیمت گران‌تر مصرف کرده‌اند.
مصائب دامداران
به گزارش «دنیای اقتصاد» در چنین شرایطی، دامداران و تولیدکنندگان شیر نیز فشارهای اقتصادی متعددی را بر دوش می‌کشند و معتقدند که قیمت‌های مصوب و دستوری، پاسخگوی هزینه‌های آنها که پنج برابر افزایش یافته، نیست. شرایط خشکسالی، کمبود و گرانی خوراک دام، گرانی واکسن و دارو و رشد هزینه‌های نیروی انسانی در حالی رخ می‌دهد که دامداران، دچار کمبود نقدینگی هستند و برای حل این مشکل ناگزیر به کشتار دام حتی دام مولد روی می‌آورند یا برای تأمین نقدینگی، ناچار به استقراض یا خرید کالای مدت‌دار می‌شوند که این خود، موجب مضاعف شدن فشار اقتصادی در حوزه تولید شده است. بنابر اظهارات دامداران، در حال حاضر قیمت محصولات لبنی مانند شیر واقعی نیست و با توجه به پدیده خشکسالی تأمین نهاده به‌خصوص برای دامداران سنتی و نیمه صنعتی با مشکل جدی مواجه است و برای دامداران صنعتی نیز تأمین نهاده به شدت گران تمام می‌شود.
دلیل کاهش سرانه مصرف
در این راستا طبق اعلام دبیر اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع لبنی خراسان رضوی، بررسی میزان مصرف شیر در کشور نشان می‌دهد، سرانه مصرف در ۱۰ سال گذشته ۱۱۰ کیلو بوده که اکنون به ۷۰ کیلو رسیده است. افزایش قیمت شیر نه‌تنها برای کارخانه‌ها سودآور نبوده، بلکه به دلیل کاهش مصرف، نوعی زیان هم محسوب می‌شود و لذا متأسفانه آزادسازی قیمت‌ها تنها منتج به کاهش تقاضا و خرید مردم شده است. با این حال در مقایسه با سال‌های قبل، میزان تولید شیر کاهش چندانی نداشته و لذا به دلیل سیاست‌های اعمال شده، تنها روش تولید از سنتی به سمت صنعتی تغییر پیدا کرده است. مهدی هدایت‌نیا ادامه داد: با آزادسازی قیمت و حذف نرخ ارز ترجیحی در سال جاری، لبنیات با افزایش قیمت شدیدی مواجه شد که با وجود تاکید دولت بر ثابت نگه داشتن قیمت برخی کالاها مانند شیر، روغن، تخم‌مرغ و مرغ رشد قیمتی در همه این کالاها محسوس بود که درنهایت منجر به حذف آنها از سبد برخی خانوارها شد. اگرچه مقرر شد به‌منظور حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و گنجاندن محصولات لبنی در سبد خانوار با توجه به نقش موثر آنها در ارتقای سطح سلامت، بن خرید محصولات لبنی به آنها اختصاص یابد؛ اما تاکنون اجرا نشده است.
دپوی محصولات لبنی در نبود خریدار
وی با بیان اینکه بسیاری از محصولات لبنی به دلیل نبود خریدار در محل تولید دپو شده است؛ بیان کرد: تغییر محصولات لبنی به‌صورت کره، شیرخشک یا دیگر محصولات با ماندگاری بالاتر از راهکارهای عملیاتی شده توسط تولیدکنندگان به منظور یافتن بازار صادراتی و ادامه حیات اقتصادی آنها است، اما به‌دلیل گرانی هزینه نهایی تولید در داخل در مقایسه با خارج از کشور این فرصت نیز برای این گروه قابلیت اجرایی نیافت و تولیدکنندگان محصولات لبنی بلاتکلیف در بازار، تن به صادرات محصولات خود با ضرر و زیان داده‌اند. این کارشناس صنایع لبنی ادامه داد: حذف عوارض محصولات لبنی تاکنون گام مثبتی بوده که از سوی دولت صورت گرفته است، اما با توجه به قیمت‌های جهانی لبنیات، صادرات این محصولات هیچ توجیه صادراتی برای تولیدکنندگان ایرانی ندارد.
ظرفیت‌های ورود به بازار صادراتی
او اضافه کرد: در نظر گرفتن مشوق‌ها و جوایز صادراتی برای تولیدکنندگان می‌تواند راهکاری مناسب برای جان دوباره گرفتن تولیدکنندگان و حتی بهبود بازار داخلی و ثبات در این عرصه باشد، ظرفیت‌های بالقوه صادراتی برای محصولات لبنی در کشورهایی همچون روسیه، قطر، ترکیه و کشورهای آسیای میانه وجود دارد، اما متاسفانه ما از فرصت‌های صادراتی بین‌المللی در بازار جهانی لبنیات به نحو شایانی استفاده نمی‌کنیم. هدایت‌نیا ادامه داد: ورود به بازار صادراتی لبنیات نیازمند رعایت مولفه‌های اقتصادی ازجمله ورود به بازار رقابتی و استفاده از فناوری‌های مدرن در صنعت لبنیات است، اما متاسفانه ما در این زمینه عملکرد بهینه‌ای نداشته‌ایم. هرچند کشورهای عربستان سعودی، ترکیه و مصر رقبای صادراتی ایران در بازار عراق هستند که با توجه به اینکه کشورهای عربی میان خود توافقات صادراتی دارند، شرایط بهتری برای صادرات دارند که با این شرایط و وجود امکان ارتباط زمینی نزدیک با کشورهای آسیای میانه و روسیه، صادرکنندگان می‌توانند برای حضور در این بازارها تلاش کنند.
نهایی شدن صادرات لبنیات به چین
در آخرین روزهای آذرماه، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان دامپزشکی کشور هم از نهایی شدن پروتکل بهداشتی صادرات لبنیات به چین خبر داده و اظهار امیدواری کرده است که در سفر یک ماه آینده رئیس‌جمهور، این پروتکل امضا شود.سیدمحمد آقامیری با بیان اینکه تولیدات ایران علاوه بر اتحادیه اروپا، قابلیت صادرات به اوراسیا را دارد، گفته است: خوشبختانه با روابط ایجاد شده با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حوزه توسعه صادرات لبنی، اقدامات خوبی در حوزه مدیریت بهداشتی رخ داده و این سازمان ممیزی‌های لازم را در این خصوص انجام داده است. ممیزی‌های لازم در دامداری‌ها و واحدهای لبنی در حال انجام است.
صادرات، با هدف بقای صنعت
با این حال، عضو انجمن صنایع لبنی بر این اعتقاد است که در شرایط کنونی صادرات در صنعت لبنیات را نمی‌توان هدفمند و سودآور نامید. چون صنعتگران فقط با هدف بقا صادر می‌کنند، نه با هدف توسعه صنعت لبنیات. اسماعیل خاتمی با اشاره به ثبات قیمت محصولات لبنی در فصل اخیر، گفت: کاهش مصرف ناشی از افت قدرت خرید مردم همچنان در صنعت لبنیات، نمود عینی دارد. این کاهش مصرف برای صنعت بسیار آزاردهنده شده و صنعت برای ماندگاری چاره‌ای به جز صادرات ندارد.
وی ادامه داد: ۶ ماه دوم سال اوج تولید شیر خام است و از آنجا‌که مصرف کاهش پیدا کرده، باید به قیمتی صادر شود که برای تولیدکننده ارزش ایجاد شود؛ اما صادرات با هدف ماندن صنعت و پایداری آن و مصرف شیر خام انجام می‌شود، نه برای سودآوری. عضو انجمن صنایع لبنی تصریح کرد: مطابق با آمار ۸ ماهه گمرک؛ با صادرات به کشورهایی مانند عراق، ارزش افزوده قابل‌توجهی برای محصولات لبنی ایجاد نکرده‌ایم و صرفا مواد اولیه تولیدشده را جابه‌جا می‌کنیم. کشورهای هدف صادراتی ما که عمدتا عراق است، از شرایط اقتصادی ایران و بازار ما آگاهند، از همین رو آنها برای ما قیمت تعیین می‌کنند و تولیدکنندگان برای اینکه چرخه تولید ادامه داشته باشد، اقدام به صادرات می‌کنند.
صادرات در قالب کالاهای واسطه‌ای
خاتمی ادامه داد: بازار و مصرف کننده نمی‌توانند تورم موجود را هضم کنند. وقتی مصرفکننده میل به مصرف ندارد و دولت نیز برنامه‌ای برای حمایت از مصرف ندارد، میل به مسیرهای صادراتی پیدا می‌شود و در مسیرهای صادراتی کمترین تمایل به تبدیل شدن به محصول نهایی وجود دارد و بیشتر در غالب کالاهای واسطه‌ای نظیر پودر، شیر خشک، خامه، پنیر اولیه و چربی محصولات لبنی صادر می‌شود. وی با اشاره به افزایش صادرات محصولات واسطه‌ای، خاطرنشان کرد: بنا به آمار گمرک، حجم صادرات شیر نسبت به سال گذشته بیشتر شده؛ اما ارزش افزوده شیر صادرشده در سال جاری نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرده است. چراکه قیمت تمام‌شده تولید در کشور بالا رفته و بیش از محصول تولیدی اقدام به صادرات محصول واسطه‌ای می‌کنیم. درنتیجه برای اینکه دامدار زمین نخورد صنعت شیر را خریداری می‌کند، اما سود چندانی عاید آن نخواهد شد. صادرات کالاهای فروشگاهی هم به دلیل افزایش قیمت، صرفه اقتصادی ندارد.
افزایش تولید شیرخشک درپی کاهش مصرف لبنیات
در همین رابطه طی روزهای اخیر رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک صنعتی نیز از افزایش تولید شیرخشک در کشور در پی کاهش مصرف شیر خبر داده و گفته است: با توجه به کاهش مصرف لبنیات در پی افت قدرت خرید خانوارها، تولید ماهانه شیرخشک به بیش از ۱۵ هزار تن رسیده و راهی به جز صادرات شیر خشک تولیدی نداریم. طبق اظهارات سیاوش سلیمی، بنابر آمار، ماهانه بیش از ۱۵ هزار تن شیر خشک تولید می‌شود که ۷۰ تا ۸۰ درصد آن به بازارهای هدف صادر می‌شود. هرچند موانع صادراتی مبنی بر رفع تعهد ارزی همچنان به قوت خود باقی است. به گفته او، هم‌اکنون بیش از ۲۲ هزار تن شیرخشک در واحدهای تولیدی دپو شده و واحدهای تولیدی خواستار کاهش میزان دپو هستند تا بتوانند مطالبات دامداران را پرداخت کنند.
رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک صنعتی گفت: با توجه به تصویب ستاد تنظیم بازار، واحدهای تولیدی شیرخشک از ۴ ماه گذشته همچنان امکان دریافت ارز از کشورهای منطقه را ندارند. از وزارت جهاد کشاورزی تقاضا داریم این موضوع را پیگیری کند تا مشکل صادرات مرتفع شود. به اذعان وی، با توجه به فروش شیرخشک با نرخ کمتر از قیمت تمام شده، واحدهای تولیدی همچنان با زیان محصول خود را به فروش می‌رسانند که مسوولان باید هرچه سریع‌تر مشکل تعهد ارزی را رفع کنند، در غیر این‌صورت به دنبال تعطیلی واحدهای شیرخشک، جذب شیر دامداران هم دچار مشکل خواهد شد.
قاچاق شیرخشک به کشورهای همسایه
همچنین رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک نوزاد از تولید ماهانه ۵ میلیون عدد شیرخشک در کشور خبر داده و گفته است: با این حال مشکلی در عرضه وجود ندارد. به گفته هانی تحویل‌زاده، طی ماه‌های اخیر قیمت شیر خشک در بازار تغییری نداشته است. چنانچه ارزش افزوده از ۹ درصد به یک درصد و حقوق گمرکی از ۴ درصد به یک درصد اصلاح نشود، چاره‌ای به جز اصلاح قیمت نیست. تا زمانی‌که قیمت شیرخشک نوزاد واقعی نشود و کماکان با نرخ‌های کمتری نسبت به بازارهای جهانی عرضه شود، بی‌تردید قاچاق به کشورهای همسایه استمرار می‌یابد. به گفته وی باوجود آنکه ۸۵ درصد مواد اولیه شیرخشک نوزاد وارداتی و ۱۵ درصد چربی تولید داخل است، اما مشکلی در تامین مواد اولیه وجود ندارد. لذا انتظار می‌رود هیات‌وزیران ارزش افزوده و حقوق گمرکات را اصلاح کند تا تولید دچار مشکل نشود.