اگرچه گزارش هایی به صورت جسته و گریخته درباره کشت و کار این
محصول در نقاط مختلف کشور به چشم می خورد اما آمار دقیقی از سطح زیر کشت و میزان
تولید و عملکرد استویا در ایران در دست نیست. برخی کشاورزان استان های مازندران و
گیلان، موفقیت هایی را در کشت و کار گیاهچه استویا در فضای باز به دست آورده اند.
همچنین چندین شرکت دانش بنیان یا موسسه پژوهشی خصوصی و دولتی،
در مناطق مختلف از سواحل شمال کشور تا مناطق خشک مرکزی، با کشت بافت در آزمایشگاه،
گیاهچه استویا را تولید و عرضه می کنند. با انتقال گیاهچه های استویا به گلخانه،
برگ استویا تولید و بیشتر به صورت برگ خشک استویا عرضه شده؛ این برگ خشک تا
کنون بیشتر بدون فرآوری تکمیلی، در بازار با قیمت قابل توجهی فروخته و برای شیرین
کردن نوشیدنی ها در منزل استفاده شده است.
یکی از گروه های تحقیقاتی-تجاری در استان گیلان، با انجام
پروژه های به نژادی، به ارقام ویژه و بومی شده ای از استویا دست یافته و در حال
مذاکره با برخی مجموعه های بزرگ اقتصادی در این باره است. در استان اصفهان،
مدیران یک شرکت تولید کننده گز، اظهار می دارند که با کشت استویا در گلخانه
اختصاصی، آن را برای تولید گزهای رژیمی عصاره گیری کرده اند.
در استان مرکزی، یک کارخانه فرآوری استویا در دست احداث است،
احتمالا به زودی با ظرفیت قابل ملاحظه ای، برگ خشک استویا را برای تولید شکر
استویا تحویل بگیرد. پس پیش بینی می شود به زودی شمار زیادی از کشاورزان مطلع و
پیشرو، به کشت استویا روی خواهند آورد؛ زیرا در دسترس بودن گیاهچه و نشا را
مشاهده کرده اند، از امکان پذیری کشت گلخانه ای و فضای باز اطمینان یافته اند و از
وجود تقاضا برای برگ خشک (هم برای مصرف خانگی و هم فرآوری در کارخانه) مطلع شده
اند.
قیمت خوب فروش در مقایسه با اقلام زراعی رقیب خود مشوق بزرگی
برای تولید در ایران است. به نظر می رسد کشور ما از پتانسیل خوبی برای صادرات این
محصول برخوردار باشد زیرا قیمت فروش استویا در کشور ترکیه و روسیه، به طور دلگرم
کننده ای بیش از قیمت آن در ایران است.
موارد استفاده
استویا را می توان به طور سنتی به صورت پودر یا مایع استفاده
کرد. پودرها ی حاصل از برگ به رنگ سبز و پودرهای حاصل از استویوزید و ریبودیوزید آ
سفید رنگ هستند. پودر سبز استویا معمولا به صورت بسته و چای کیسه ای عرضه می شوند.
پودر سفید استویا از پودر حاصل از برگ سبز شیرین تر است.
علاوه بر اتانول آب حلال مناسبی برای عصاره گیری برگ ها ی
استویا است. از برگ های خشک استویا برای شیرین کردن چای، ساخت نوشابه کمپوت و
داروسازی استفاده می شود. همچنین از استویا می توان در صبحانه همراه با غلات یا در
سالادها استفاده کرد.
مقایسه کشت برنج و استویا در استان های شمالی
در سواحل معتدل شمال کشور که پایگاه های شناخته شده سنتی برای
کشت برنج در نظر گرفته می شوند، نشای استویا را می توان در خارج از گلخانه، یعنی
در فضای آزاد پرورش داد. بنابراین مقایسه این دو، میدان انتخاب بسیاری از کشاورزان
گیلانی، مازندرانی و گلستانی در آینده خواهد بود. دانستن چند نکته خالی از لطف
نیست.
برنج، به بیش از دو ماه آبیاری غرقابی نیاز دارد، در حالی که
استویا نیازمند هفته ای سه یا چهار بار آبیاری است که می تواند بارانی و با ساده
ترین تجهیزات فراهم شود. برنج را هر سال باید نشا کرد، در حالی که استویا پس از
نشاکاری، سه سال (و طبق برخی گزارش ها تا پنج سال) محصول می دهد. از برنج فقط
سالی یک بار و از استویا دو و در صورت بهینه بودن شرایط کشت و کار چند بار می توان
محصول برداشت کرد.
هزینه ها و عملیات عمده داشت گیاه استویا به جز آبیاری، تقریبا
منحصر به وجین کردن (حذف علف های هرز) است. قیمت برگ سبز برداشت شده در یک سال،
بیش از قیمت برنج برداشت شده از سطح زیر کشت برابر است. همچنین برگ های استویا
انبارداری مناسب و طولانی تری نسبت به برنج دارند (حداقل دو سال).
نبود کارخانه فرآوری چالش اصلی تولید
در حال حاضر کارخانه فرآوری استویا و استخراج صنعتی ترکیبات
گلیکوزیدی یا همان ماده موثر استویا (شامل استویوزید و ریبودیوزید) در کشور وجود
ندارد (به جز گزارش های موردی که به آنها اشاره شد) و تقریبا تمام محصول به صورت
خانگی و طب سنتی مصرف می شود. بنابراین نیاز به سرمایه گذاری در این بخش کاملا
محسوس است.
با توجه به اینکه در حال حاضر کشور ما یکی از واردکنندگان ماده
استوساید ا ست، حمایت ا ز پرورش و تولید گیاه استویا و ا ستحصال این ترکیب می
تواند همزمان با جلوگیری از خروج ارز، سبب کار آفرینی و بهره گیری کارآمدتر از
زمین های کشاورزی شده و با تامین نیاز صنایع غذایی داخلی، حتی فرصت صادرات آن به
کشورهای دیگر را نیز فراهم آورد.مشکلات کوچک تر تولید، معرفی و ترویج این گیاه و
ترغیب کشاورزان برای کشت و کار آن است.
با توجه به نیاز های این گیاه در مناطق جنوبی کشت موفق این
محصول در گلخانه صورت می گیرد. مسائلی مانند تامین هزینه های احداث گلخانه، مدیریت
و... هم در جنوب کشور حایز اهمیت اند. بذر استویا زیوایی قدرت رویش پایین دارد،
بنابراین روش موثر و مفید گیاه افزایی برای این گونه کشت بافت است. احداث مراکز
پیشرفته برای تولید نشای این گیاه از مسائل دیگری است که باید در نظر گرفته شوند.
استویای ارگانیک
به دلیل شیرینی بالای استویا، حشرات علاقه ای به این محصول
ندارند و استویا آفات و بیماری های چندانی ندارد و از این رو با مدیریت عملیات
کاشت، داشت و برداشت کشاورزان در بسیاری کشورها توانسته اند استویا را به صورت
ارگانیک کشت کنند.
بنابراین اگر تولیدکنندگان و فعالان فرآوری و عرضه استویا،
جاذبه بی کالری بودن آن را با ویژگی تولید ارگانیک تلفیق کنند، به ترویج این
محصول کمک قابل ملاحظه ای خواهد شد؛ تلفیق جاذبه ها یعنی اینکه عرضه شکر استویا،
از آغاز به عنوان محصول شیرین کننده ای باشد که نه برای تولید آن کود و سم
شیمیایی به کار رفته، نه به آلایندگی های فرآیندی (شبیه آلوده شدن شکر متعارف به
آهک در کارخانه) دچار شده و نه کالری و کربوهیدرات دارد.
شاید در مورد اقلام کشاورزی شناخته شده و جا افتاده فعلی،
ترویج کشت ارگانیک در میان کشاورزان و از سوی دیگر اعتمادسازی بین مصرف کنندگان
کاری مشکل و پر زحمت باشد. ولی در مورد استویا قضیه متفاوت است.
در وضعیتی که اغلب مردم هنوز محصولی به نام استویا را ندیده
اند که بخواهند پیشینه ذهنی از استویای غیر ارگانیک داشته باشند، می توان از ابتدا
پیش فرض ذهنی آنها را روی ارگانیک بودن استویا تنظیم کرد. حتی بعید نیست که در
جاهایی بتوان مفهوم ارگانیک را از این طریق ترویج کرد؛ یعنی با رسانه ای کردن
عبارت «استویا، شیرین کننده بی کالری و ارگانیک» توجه جامعه را در مورد
چیستی «ارگانیک» نیز کنجکاو ساخت.
هزینه و سود
به صورت میانگین قیمت هر نشای استویا به صورت عمده 500 تومان
است و در هر هکتار، 20 هزار گیاه کشت می شود. به این ترتیب در حدود 10 میلیون
تومان هزینه برای تهیه نشا باید در دسترس باشد. سایر هزینه ها، مانند آنالیز خاک و
آب، هزینه کشت و. . . هم اگر با مورد بالا جمع شود احتمالا با 25 میلیون تومان می
توان یک مزرعه استویا راه اندازی کرد.
استویا گیاه علفی است که کاشت و نیز داشت و برداشت آن ساده
است. اشتغال زایی این محصول بیشتر متعلق به کارهای مزرعه ای مانند برداشت (کل
پروسه با دست انجام می شود و مکانیزاسیون هنوز در کشت استویا جایگاهی ندارد)،
مبارزه با علف های هرز، واکاری، سمپاشی و... است که به صورت فصلی به 10 کارگر به
همراه یک کارگر دایم در طول سال برای هر هکتار نیاز است.
همچنین در هر هکتار از اراضی زیر کشت استویا می توان حدود 60
تن برگ سبز یا 6تن برگ خشک برداشت کرد. هر گرم برگ خشک نیز حدود 105 میلی گرم ماده
موثر خواهد داشت. با توجه به چند ساله بودن محصول، هزینه تامین نشا سالانه نیست.
در هر سال دو مرتبه و در صورت مساعد بودن شرایط کشت سه مرتبه
امکان برداشت از مزرعه وجود دارد. با این اوصاف به نظر می رسد تولید این گیاه صرفه
اقتصادی دارد، البته به شرط اینکه تولیدکننده بازار اصلی این گیاه را پیدا
کند.
اگر تقاضای رو به رشد این محصول را در قسمت های مختلف دنیا از
آسیا تا اروپا و آمریکای شمالی در نظر بگیریم و با توجه به رشد آگاهی عمومی به
ویژه در کشورهای توسعه یافته نیاز صنایع غذایی به استویا و محصولات فرآوری شده آن
رو به گسترش است و کارخانه های شیرینی جات مانند کلوچه، آبنبات، شکلات و بیسکویت،
نوشابه و نوشیدنی های مختلف، خمیردندان و موارد مشابه از کاندیداهای خوب برای فروش
محصولات تولیدی است.
استویا را می‌توان به‌طور سنتی به‌صورت پودر یا مایع استفاده کرد. پودرهای حاصل از برگ به
رنگ سبز و پودرهای حاصل از استویوزید و ریبودیوزید آ سفید‌رنگ هستند. پودر سبز
استویا معمولا به‌صورت بسته و چای کیسه‌ای عرضه می‌شوند. پودر سفید استویا از پودر
حاصل از برگ سبز شیرین‌تر است. علاوه بر اتانول آب حلال مناسبی برای عصاره‌گیری برگ‌ها‌ی
استویا است
گزارشگر بابک جمالی – فرصت امروز