تولید میوه‌های گرمسیری و عرضه آن به بازارهای جهانی، یکی از زمینه‌های اشتغال فراوان برای کشورهای تولیدکننده است که درآمد ارزی قابل‌توجهی هم برای دولت‌ها به ارمغان می‌آورد. در حال حاضر کشورهای تولیدکننده میوه‌های گرمسیری نقش مهمی در تأمین نیاز سایر کشورها در تمام فصول به این محصولات چه از نظر حجم و چه از نظر تنوع ایفا می‌کنند.
میوه‌های اصلی گرمسیری شامل موز، آناناس، آووکادو، انبه و پاپایا است. برخی از این میوه‌ها مانند موز و آناناس برای مدت طولانی هدف صادرات و واردات بوده‌اند و به‌تدریج با توجه به افزایش حجم تولید و تسهیل در حمل‌ونقل بین‌المللی آن، قیمت تمام شده آن نیز به‌ویژه در شرایط رقابت در بازارهای جهانی و ملی در مقایسه با محصولات جایگزین کاهش نسبی پیدا کرده است.
این امر سبب شد که میوه‌های مذکور از نظر اقتصادی و قابلیت عرضه، برای جمعیت کشورهای به‌اصطلاح توسعه‌یافته اروپا و آمریکای شمالی در دهه ۱۹۷۰ - ۱۹۸۰ در دسترس‌تر باشند. اما در آن زمان اکثریت شهروندان اتحاد جماهیر شوروی قادر به خرید این محصولات نبودند. علت این امر نیز سیاست دولت در دستیابی به حداکثر نیاز خود به محصولات کشاورزی و مواد غذایی از جمله میوه و سبزی‌ها با هزینه تولید خود بود.
علاوه بر این، در آن زمان اتحاد جماهیر شوروی شامل جمهوری‌های آسیای مرکزی، قفقاز، اوکراین، مولداوی و... بود که بعضاً شرایط مطلوب‌تری از روسیه برای کشت محصولات گرمسیری داشتند.
با این‌وجود، برخی از میوه‌ها و محصولات کشاورزی در حجم ناچیزی، از دیگر کشورها تهیه می‌شد؛ اما در بیشتر موارد از جنبه اقتصادی و قابلیت عرضه، فقط برای بخش کوچکی از مردم اتحاد جماهیر شوروی که در کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ زندگی می‌کردند و درآمد بالاتر از سطح متوسط داشتند در دسترس بود. به‌طورکلی در سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۰، میوه‌های گرمسیری (موز و آناناس) و نیمه‌گرمسیری (پرتقال، لیمو، نارنگی) به اتحاد جماهیر شوروی صادر می‌شد؛ اما سهم محصولات گرمسیری در سبد مصرف شهروندان این کشور ناچیز بود.
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منجر به ازبین‌رفتن فضای کمونیستی حاکم بر اقتصاد آن و شکل‌گیری عرصه جدید در بسیاری از روابط اقتصادی، از جمله در بخش واردات میوه و سبزی‌ها شد. ساختارهای تجاری که در اوایل دهه ۱۹۹۰ ظهور کردند منجر به افزایش واردات و خرید محصولات گرمسیری از کشورهای غیر CIS (کشورهای مستقل مشترک‌المنافع) شد. بااین‌حال، میوه‌های استوایی (به جز موز) هنوز یک کالای لوکس برای یک مصرف‌کننده متوسط روسی محسوب می‌شد.
رشد اقتصادی مداوم در روسیه و افزایش سرانه درآمد مردم این کشور در دهه اول قرن بیست و یکم، منجر به افزایش تقاضا و به دنبال آن رشد واردات انواع میوه شد. در نتیجه این عوامل و باتوجه‌به نبود ظرفیت‌های مختلف تولید انواع میوه و محصولات تازه از جمله آب‌وهوای سرد، روسیه به یکی از کشورهای اصلی واردکننده میوه در جهان تبدیل شد.
به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۱، روسیه از نظر حجم واردات میوه‌هایی مانند سیب، نارنگی، پرتقال، گلابی، گیلاس، آلو، زردآلو و آلو در رتبه اول جهان قرار گرفت. همچنین در واردات محصولاتی چون انگور، هلو و شلیل، لیمو و لیموترش، زردآلو خشک، گردو پوست‌کنده در رتبه دوم و در محصولاتی چون موز در رتبه سوم واردات جهانی قرار گرفت.
باتوجه‌به افزایش قدرت خرید شهروندان روس، علاوه بر موز، تقاضا برای سایر میوه‌های استوایی اصلی که شامل آناناس، آووکادو، انبه و پاپایا نیز می‌شود، افزایش یافت و به دنبال آن واردات نیز رشد چشمگیری داشت.
در مورد واردات این نوع از محصولات به روسیه، وجود یک تا سه کشور تولیدکننده میوه‌های گرمسیری به چشم می‌خورد که از این لحاظ حائز اهمیت است و در ادامه به هر یک از محصولات و مبادی وارداتی پرداخته خواهد شد.
آمارهای سال‌های ۱۹۹۲-۲۰۱۹ افزایش حجم تولید جهانی و تجارت بین‌المللی میوه‌های گرمسیری را نشان داده و نقش روسیه به‌عنوان یکی از واردکنندگان اصلی محصولات مذکور را بیان کرده است. در ادامه، تغییرات در توسعه بازار جهانی میوه‌های استوایی در سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۹ و میزان افزایش واردات آن توسط کشور روسیه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
تغییرات تولید جهانی و واردات روسیه در میوه‌های استوایی
مهم‌ترین میوه گرمسیری در بازار تجارت جهانی موز است. در سال ۱۹۹۲ مجموع تولید موز به ۵۵.۶۱۳ میلیون تن بود که این رقم در سال ۲۰۱۹ به ۱۱۶.۷۸۲ میلیون تن رسید و بیش از ۲ برابر افزایش یافت. پس از موز، بیشترین تولید در میوه انبه و آناناس رخ‌داده و حجم تولید جهانی آن در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۱۹۹۲ به ترتیب ۳ برابر و ۲.۳ برابر افزایش‌یافته است.
باتوجه‌به دلایل گفته شده در ابتدای گزارش، در سال ۱۹۹۲ کشور روسیه سهم بسیار کمی در واردات میوه‌های گرمسیری داشت به‌طوری‌که در سه محصول انبه، پاپایا و آووکادو حجم واردات تقریباً صفر بوده و میزان واردات آناناس و موز به ترتیب ۹۰۰ تن و ۱۳.۱ هزار تن بوده است؛ اما به‌تدریج و طی سال‌ها، محصولات استوایی و گرمسیری مورد استقبال روس‌ها قرار گرفت و تقاضا برای آن افزایش یافت.
در نتیجه واردات این محصولات رونق گرفت به‌طوری‌که حجم واردات انبه، پاپایا و آووکادو در سال ۲۰۱۹ به ترتیب به رقم ۳۱.۱ هزارتن، ۶۰۰ تن و ۳۵.۶ هزار تن رسید. بیشترین حجم واردات روسیه در میوه‌های گرمسیری بعد از موز، به آناناس تعلق دارد. در سال ۲۰۱۹ حجم واردات آناناس به روسیه به ۵۱.۱ هزار تن رسید و نسبت به سال ۱۹۹۲، تقریباً رشد ۶۰ برابری داشته است.
در سال ۲۰۱۹ حجم واردات موز به روسیه به ۱۵۱۲.۴ هزار تن (حدود ۱.۵ میلیون تن) رسید و نسبت به سال ۱۹۹۲، ۱۱۵ برابر رشد کرد.
این میوه پرطرف‌دار، بیشترین حجم واردات به روسیه را در بین محصولات گرمسیری به خود اختصاص داده است. به دلیل اختلاف فاحش در حجم و ارزش واردات موز به روسیه نسبت به چهار محصول دیگر، میزان واردات این میوه در نمودار (۲) بررسی شده است.
اما بد نیست کمی بیشتر به میوه آووکادو هم پرداخته شود. بر طبق آمارها واردات این محصول به روسیه از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ بیش از چهار برابر شده و در انتهای سال ۲۰۲۱ رکورد جدیدی در واردات این محصول ثبت شده است. در سال ۲۰۲۱، روسیه ۵۴ هزار تن واردات آووکادو داشته است که ۱۴ درصد (یا ۶.۵ هزار تن) بیشتر از سال قبل است. در سال ۲۰۲۰ واردات این محصول ۳۳ درصد (یا تقریباً ۱۲ هزار تن) رشد داشته است که بر همین اساس نرخ رشد واردات این محصول در سال ۲۰۲۱ تقریباً دوبرابر کاهش یافت.
بزرگ‌ترین تأمین‌کننده آووکادو به بازار روسیه در سال ۲۰۲۱ رژیم صهیونیستی است که از نظر عرضه تنها اندکی از پرو جلوتر است. درحالی‌که در سال ۲۰۱۹ پرو با ۱۴.۵ هزار تن صادرات آووکادو به روسیه – در مقایسه با رژیم صهیونیستی (با ۱۴.۲ هزار تن) – پیشتاز بود.
باید دانست پرو و رژیم صهیونیستی ۶۰ درصد از کل واردات آووکادو به روسیه را تشکیل می‌دهند؛ همچنین بیش از هزار تن آووکادو در سال ۲۰۲۱ توسط کلمبیا، کنیا، آفریقای جنوبی و مکزیک به روسیه عرضه شد. کشورهای کلمبیا و مکزیک به ترتیب با ۴۶ و ۳۵ درصد، سریع‌ترین رشد صادرات آووکادو به روسیه را داشته‌اند.
ساختار واردات میوه‌های گرمسیری به روسیه در سال ۲۰۲۰
بر اساس داده‌های آمار گمرک داخلی روسیه در سال ۲۰۲۰ جزئیات کشورهای تأمین‌کننده اصلی میوه‌های استوایی به روسیه و حجم مربوط به واردات آنها بیان خواهد شد. از نظر واردات موز به روسیه، اکوادور پیشتاز است و می‌توان گفت تأمین‌کننده اصلی موز روسیه این کشور است.
در بررسی آمارها مشهود است که چه از نظر حجم و چه از نظر ارزش اختلاف فاحشی بین اکوادور و سایر صادرکنندگان این محصول وجود دارد. اکوادور با ۱۴۶۰ هزار تن ۹۶ درصد از کل حجم موز عرضه شده به بازار روسیه (۱.۵۱۶ میلیون تن) را به خود اختصاص داده است.
در نمودار (۳) و جدول (۱) میزان واردات موز به روسیه بر حسب ارزش و حجم، و به تفکیک کشورها در سال ۲۰۲۰ نشان داده شده است.
همچنین اکوادور با صادرات موز به ارزش ۱۰۷۲ میلیون دلار (حدود یک میلیارد دلار) از نظر ارزش در بین سایر صادرکنندگان رکورددار است. در این شاخص پس از اکوادور نیز کشورهای گواتمالا، کاستاریکا، کلمبیا و ویتنام قرار دارند.
در حوزه واردات آناناس به روسیه، کشور کاستاریکا در جایگاه اول قرار دارد و با رقم ۴۸.۳۷ هزار تن، ۹۰ درصد از کل حجم واردات این میوه به روسیه (۵۳.۳۰۶ هزار تن) را تأمین کرده است. در نمودار (۴) و جدول (۲) میزان واردات آناناس به روسیه بر حسب ارزش و حجم، و به تفکیک کشورها در سال ۲۰۲۰ نشان‌داده‌شده است.
از نظر ارزش نیز کشور کاستاریکا با ۴۷۶۶۸ هزار دلار (حدود ۸۸ درصد) در رتبه اول صادرت آناناس به روسیه قرار دارد و به دنبال آن کشورهای چین، اکوادور، پاناما و فیلیپین با اختلافی زیاد در رده‌های بعدی هستند.
دررابطه‌با دو محصول آووکادو و انبه شرایط متفاوت است و همانند دو محصول قبلی، کشوری نیست که سهم بسیار بیشتری را در حجم واردات به روسیه، به خود اختصاص دهد. اما پنج کشور اصلی به ترتیب ۹۲ و ۹۰ درصد از کل حجم آووکادو و انبه وارداتی به روسیه را تشکیل می‌دهند.
در نمودار (۵) و جدول (۳) میزان واردات آووکادو به روسیه بر حسب ارزش و حجم، و به تفکیک کشورها در سال ۲۰۲۰ نشان‌داده‌شده است.
در صادرات میوه آووکادو به روسیه، پرو با ۱۴۴۸۱ تن بیشترین حجم صادراتی را در بین سایر کشورها به خود اختصاص داده است. اما در صادرات بر حسب ارزش، رژیم صهیونیستی با ۴۵۶۵۲ هزار دلار (۳۷ درصد) در رتبه اول قرار دارد.
در نمودار (۶) و جدول (۴) نیز میزان واردات انبه به روسیه بر حسب ارزش و حجم، و به تفکیک کشورها در سال ۲۰۲۰ نشان‌داده‌شده است. پرو از نظر ارزش با ۲۲۸۲۶ هزار دلار (۲۷ درصد) و از نظر حجم با ۱۱۷۶۷ تن، در صادرات انبه به روسیه پیشتاز است.
مسئله‌ای که دراین‌بین حائز اهمیت به نظر می‌رسد عدم حضور کشور پاکستان در میان تأمین‌کنندگان اصلی انبه روسیه است. فرصتی که می‌تواند از طریق کشور ما به‌عنوان مسیر ترانزیتی اصلی میان پاکستان و روسیه محقق شود.
پنجمین میوه گرمسیری وارداتی به روسیه که مورد بررسی قرار گرفته پاپایا است. در نمودار (۷) و جدول (۵) نیز میزان واردات پاپایا به روسیه بر حسب ارزش و حجم، و به تفکیک کشورها در سال ۲۰۲۰ نشان‌داده‌شده است.
پاپایا کمترین حجم واردات را در میان سایر محصولات گرمسیری به روسیه دارد که ۹۴.۶۷ درصد از حجم صادراتی این میوه به روسیه توسط دو کشور برزیل با ۲۲۴ تن (۵۰ درصد) و تایلند با ۲۰۰ تن (۴۴ درصد) انجام می‌شود.
اما از نظر ارزش تایلند با صادرات ۱۲۳۹ هزار دلار (۵۹ درصد) پاپایا به روسیه، بالاتر از برزیل (با ۷۶۷ هزار دلار و ۳۷ درصد) قرار دارد.
ساختار باز صادرات انواع میوه‌های گرمسیری از روسیه در سال ۲۰۲۰
کشور روسیه نه‌تنها از طریق واردات میوه‌های گرمسیری و استوایی، نیاز خود را در این زمینه برطرف می‌کند؛ بلکه اقدام به صادرات حجم قابل‌توجهی از همین محصولات به کشورهای اطراف خودکرده است تا تبدیل به یک هاب صادراتی محصولات گرمسیری در منطقه شود.
کشورهای قزاقستان، بلاروس، اوکراین و همچنین ازبکستان بیشترین حجم میوه‌های استوایی را از روسیه وارد کرده‌اند. برای مثال از کل حجم صادرات میوه‌های استوایی به قزاقستان در سال ۲۰۲۰، ۵۱ درصد موز، ۲۲ درصد آناناس، ۲۰ درصد آووکادو، ۳ درصد انبه و ۲۶ درصد پاپایا از روسیه تامین شده است. همچنین صادرات این میوه‌ها از روسیه به بلاروس به ترتیب ۳۷، ۲۳، ۰.۴۵، ۱۵ و ۶۰ درصد بوده است. در مورد اوکراین نیز، در سال ۲۰۲۰ از خاک روسیه ۶ درصد موز، ۳۰ درصد آناناس، ۵۴ درصد آووکادو، ۷۰ درصد انبه و ۱۳ درصد پاپایا به این کشور وارد شده است.
نتیجه‌گیری
بر اساس بررسی‌های آماری انجام شده در این گزارش برای شناسایی اهمیت روسیه به‌عنوان موضوع بازار جهانی برای میوه‌های اصلی گرمسیری نتایج زیر به دست آمد.
۱) حجم تولید جهانی و تجارت بین‌المللی انواع محصولات گرمسیری در بازه زمانی مورد بررسی افزایش‌یافته است. به‌طوری‌که تولید میوه‌های استوایی از مجموع ۹۲.۸۸۴ میلیون تن در سال ۱۹۹۲ به ۲۲۱.۷۲۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت و این یعنی رشد ۲.۳۹ برابری. درعین‌حال، نرخ تغییر در معاملات صادرات و واردات با آنها چشمگیرتر بود. اگر در سال ۱۹۹۲ کل واردات جهانی آنها ۱۱.۷۶۲ میلیون تن بود، در سال ۲۰۱۹، ۳۱.۳۸۵ میلیون تن، یعنی ۲.۶۷ برابر افزایش یافت.
۲) روسیه در بازار جهانی میوه‌های گرمسیری عمدتاً به‌عنوان کشور متقاضی عمل می‌کند. علاوه بر این، در سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۹ اهمیت روسیه در تجارت بین‌المللی این نوع محصولات گرمسیری، ازنقطه‌نظر واردات آنها به طور قابل‌توجهی افزایش‌یافته است. درحالی‌که در سال‌های ۱۹۹۲-۲۰۰۰ سهم روسیه در واردات میوه‌های استوایی از نظر فیزیکی تنها ۰.۱۲ درصد و از نظر ارزشی ۰.۱ درصد بود، در سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۹ به ترتیب به ۵.۳۱ درصد و ۴.۸۴ درصد رسید. از نظر رتبه‌بندی واردات جهانی محصولات گرمسیری در سال ۲۰۱۹، روسیه در واردات پنج محصول اصلی رتبه‌های زیر را به خود اختصاص داده است. موز رتبه سوم، در آووکادو نهم، در انبه سیزدهم، در آناناس چهاردهم، و در پاپایا هشتاد و هشتم را به خود اختصاص داد.
۳) روسیه در سال‌های ۲۰۱۹-۱۹۹۲ حجم تجارت خارجی میوه‌های استوایی را نه‌تنها از نظر واردات، بلکه از طریق صادرات مجدد به برخی از کشورهای همسایه مانند قزاقستان، بلاروس، اوکراین، ازبکستان، افزایش داد. در سال ۲۰۲۰، صادرات موز از روسیه ۴.۲۴ درصد از حجم واردات آن، آناناس ۱.۲۹ درصد، آووکادو ۰.۳۳ درصد، انبه ۰.۳۶ درصد و پاپایا تنها ۰.۰۲ درصد بوده است.
باتوجه‌به موارد اشاره شده در این گزارش، ایران می‌تواند از این بازار و ظرفیت استفاده کند و شرایط لازم جهت تولید محصولات گرمسیری را در داخل کشور فراهم کند به‌خصوص که شرایط جوی لازم برای تولید این محصولات در جنوب کشور فراهم است. دراین‌بین منطقه سیستان و بلوچستان و سواحل مکران در جنوب کشور به دلیل نزدیکی به دریای عمان و اقیانوس هند دارای شرایط آب‌وهوایی تقریباً استوایی، گرم و مرطوب است و ظرفیت تولید متنوع‌ترین میوه‌های گرمسیری را دارد. به همین جهت از این مناطق تحت عنوان بهشت میوه‌های گرمسیری یاد شده است. طبق نظر کارشناسان، سواحل مکران و سیستان و بلوچستان باتوجه‌به ظرفیت‌های بالقوه، علاوه بر اینکه می‌تواند نیاز کل کشور در زمینه میوه‌های گرمسیری را فراهم کند، از امکان صادرات و تأمین تقاضای سایر کشورها مانند روسیه برخوردار است.
درباره ظرفیت‌های موجود در بخش تولید میوه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری، معاون وزیر سابق جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۹ اظهار کرده است که طرح تولید میوه‌های گرمسیری در گلخانه با اولویت محصولات پاپایا، آناناس و موز انجام می‌شود و طبق برنامه ششم توسعه در مجموع ۷۷۷۰ هکتار طرح توسعه‌ای برای تولید میوه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری افتتاح خواهد شد.
علاوه بر این، فرصت راه‌اندازی کریدور شمال – جنوب و دسترسی آسان ایران به مسیر ترانزیتی روسیه این امکان را فراهم می‌کند که میوه‌های گرمسیری در کمترین زمان و با قیمت مناسب وارد روسیه شود که این امر انگیزه روس‌ها به واردات مستقیم از ایران را افزایش می‌دهد. ذکر این نکته نیز جالب‌توجه است که هند با ۱۵ میلیون تن و پاکستان با ۱۸.۹ میلیون تن جزو برترین تولیدکنندگان انبه در سال ۲۰۲۰ هستند و باتوجه‌به اینکه این کشورها در هم‌جواری ایران قرار دارند می‌توانند از ظرفیت و پتانسیل ترانزیتی ایران به روسیه استفاده کنند و به‌راحتی اقدام به صادرات انبه (که محصول پرتقاضایی در روسیه است) کنند.
* کارشناس میز روسیه در اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران