گیاهان دارویی در ایران به دلیل دارا بودن تنوع اقلیمی یکی از ظرفیت‌های تولیدی به شمار می‌رود و بسیاری از آنها با مصرف آب کم، تولید قابل توجهی دارند.
تغییر اقلیم، کمبود منابع آبی، خشکسالی، نیاز جهانی به تولیدات گیاهی سالم و ارگانیک از مهمترین مزیت‌های اقتصاد مبتنی بر تولید، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی برای ایران و خراسان جنوبی است.
خراسان جنوبی یکی از مناطق مستعد تولید گیاهان دارویی در کشور است که در منابع مختلف تعداد گونه‌های گیاهی آن را بیش از هزار و ۳۰۰ گونه معرفی کرده‌اند و این استان جزو پنج استان برتر کشور از نظر سطح زیرکشت و تولید گیاهان دارویی است اما این مزیت اقتصادی مغفول واقع شده است.
این استان سرزمین زیره سبز، گل محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخدوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا و گل گاو زبان است که زعفران در صدر آنها قرار دارد.
عرصه‌های تولید گیاهان دارویی در منطقه را می‌توان به سه بخش عمده تقسیم کرد که بخش نخست، تولید در بسترهای کشاورزی و مزارع تولید گیاهان دارویی بدون احتساب زعفران و گل‌محمدی است که سالانه از چهار هزار و ۴۰۴ هکتار سطح زیرکشت، بیش از هزار و ۸۱۱ تن گیاهان دارویی به‌صورت دیم و آبی حاصل می‌شود.
دوم بهره‌برداری از فرآورده‌های مرتعی مجاز و خودرو و سوم گیاهان قابل بهره‌برداری در قالب طرح‌های بهره‌برداری و انعقاد قرارداد با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری است.
به‌رغم این ظرفیت‌ها، جایگاه خراسان جنوبی در صادرات و فرآوری گیاهان دارویی به علت کم‌توجهی و نبود برنامه‌ریزی چندان امیدوار کننده نیست.
گیاهان دارویی در وهله اول شاید فقط کاربری دارویی داشته باشد اما این گیاهان دارای چهار کاربرد درمانی، بهداشتی، غذایی و صنعتی هستند و کاربردهای فراوان و سودهای کلان کشت گیاهان دارویی موجب شده که بسیاری از کشورها تلاش کنند با روی آوردن به این صنعت، اقتصاد خود را سامان دهند.
اشتغال‌زایی و رونق کسب و کار دانش‌بنیان بومی در کشور یکی دیگر از امتیازهای مهمی است که در ذات گیاهان دارویی آشکار و پنهان است، آن دسته از استان‌هایی در این عرصه موفق عمل می‌کنند که زنجیره ارزش محصولاتشان را ارتقا بخشند و از خام‌فروشی پرهیز کنند، موضوعی که ما در خراسان جنوبی در آن ضعف داریم.
خراسان جنوبی در زمره استان‌هایی است که ظرفیت غنی در حوزه گیاهان دارویی دارد چنانکه زعفران یکی از شاخص‌ترین محصولات این استان به شمار می‌آید و یکی از کالاهای صادراتی در بخش کشاورزی است.
علمی شدن صنعت گیاهان دارویی، مانع خام‌فروشی
علمی شدن صنعت گیاهان دارویی مانع خام‌فروشی محصول می‌شود و تکمیل زنجیره تولید را به دنبال دارد، موضوعی که مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی آن را مطرح کرد.
محسن پویان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به ارزش‌های افزوده گیاهان دارویی اشاره کرد و گفت: علمی شدن صنعت گیاهان دارویی مانع خام‌فروشی و فروش فله‌ای این گیاهان و منجر به تکمیل زنجیره تولید تا مصرف و افزایش ارزش افزوده محصولات می‌شود.
تا زمانی که گیاهان دارویی در چرخه بازپروری و صنعتی شدن قرار نگرفته‌اند و زنجیره صنعتی به وجود نیامده نمی‌توان در بخش‌های سلامت و اقتصاد استان انتظار شتاب توسعه‌ای داشت.وی افزود: تا زمانی که گیاهان دارویی در چرخه بازپروری و صنعتی شدن قرار نگرفته‌اند و زنجیره صنعتی به وجود نیامده نمی‌توان در بخش‌های سلامت و اقتصاد استان انتظار شتاب توسعه‌ای داشت.
پژوهشگر گیاهان دارویی عنوان کرد: مشکل اساسی در زمینه گیاهان دارویی در کشور ما موضوع تولید نیست بلکه فرآوری، بازاریابی و ارزآوری در این بخش است که از آن غافل شده و آن را فراموش کرده‌ایم.
وی اظهار داشت: فرآوری گیاهان دارویی و استخراج اسانس و ماده موثر آنها همواره ارزش افزوده بالایی دارد که نیازمند انجام کارهای پژوهشی و تحقیقات علمی است، موقعیت جغرافیایی مناسب استان نیز اهمیت توجه به این حوزه را دوچندان کرده است.
لزوم توجه به تولید مکمل‌های و داروهای گیاهی
رئیس کانون زرشک و عناب ایران گفت: گیاهان داوریی، طلای خراسان جنوبی است ولی تاکنون هیچ‌گونه تلاش و حرکتی موثری در زمینه فرآوری آن ندیده‌ایم.
وی با اشاره به اینکه افزایش تولید و فرآوری گیاهان دارویی می‌تواند اقتصاد و اشتغال به‌ویژه در بخش کشاورزی را متحول کند افزود: اگر گیاهان دارویی در کشور تبدیل به مکمل شوند ارزش افزوده بالا و اشتغال خوبی برای کشور و استان خواهد داشت.
هزار و ۳۰۰ نوع گیاه دارویی در خراسان جنوبی شناسایی شده که تقریبا ۷۰ درصد آنها استفاده صنعتی دارند اما سهم استان از فرآوری گیاهان دارویی بسیار اندک است.پویان خاطرنشان کرد: هزار و ۳۰۰ نوع گیاه دارویی در خراسان جنوبی شناسایی شده که تقریبا ۷۰ درصد آنها استفاده صنعتی دارند اما سهم استان از فرآوری گیاهان دارویی بسیار اندک است.
وی با بیان اینکه استفاده از گیاهان دارویی به‌صورت سنتی است و کمتر توانسته‌ایم سراغ داروهای گیاهی یا مکمل‌های گیاهی برویم گفت: مکمل‌های گیاهی همان دم نوش‌هایی هستند که شکل مصرف آن متفاوت است و تبدیل گیاهان دارویی به فرآوری و مکمل دارویی موجب حمل آسان و استقبال مردم می‌شود.
داروهای گیاهی، صنعت سودآور و ارزآور
مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی ادامه داد: در خراسان جنوبی برای اینکه گیاهان دارویی به عنوان یک ظرفیت اقتصادی مطرح شود باید به سمت فرآوری و مکمل گیاهان دارویی برویم و کارخانه‌های مکمل‌های گیاهان دارویی را فعال کنیم.
داروهای گیاهی صنعت سودآور بوده و یک مولفه بی دردسر، اشتغال‌زا و ارزآور برای کشور و استان استوی با تاکید بر اینکه باید گیاهان دارویی به یک مساله ملی تبدیل و در این خصوص سرمایه گذار جذب شود گفت: داروهای گیاهی صنعت بسیار سودآور بوده و یک مولفه بی دردسر، اشتغال‌زا و ارزآور برای کشور و استان است.
گیاهان دارویی به مجموعه‌ای از گیاهان گفته می‌شود که در درمان یا پیشگیری از بروز بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به گفته پویان، تمایل به استفاده از گیاهان دارویی رو به افزایش است.
وی افزود: با پیشرفت علم و مشخص شدن زیان حاصل از تجویز داروهای شیمیایی امروزه بیشتر مردم با اثرات نامطلوب داروهای شیمیایی آشنا شده و به سوی داروهای گیاهی و طبیعی که هزاران سال تنها وسیله درمان امراض و بیماری‌های مختلف بوده و در عین حال عوارض جانبی خاصی نیز نداشته‌اند، روی آوردند.
مولف ۴۰ جلد کتاب در زمینه گیاهان دارویی با بیش از ۵۰ مقاله داخلی و بین‌المللی گفت: ۸۰ گونه گیاه مزیت‌دار در خراسان جنوبی وجود داشته که به دلیل خشکسالی و سایر عوامل به ۴۰ گونه کاهش یافته است.
فرآوری ۲۰ درصد گیاهان دارویی خراسان جنوبی
اما مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی عنوان کرد: سالانه ۳۶۰ تن یعنی ۲۰ درصد گیاهان دارویی تولید شده در استان فرآوری می‌شود و نیاز است صنایع فرآوری این گیاهان برای بهبود اقتصاد بخش کشاورزی، بیش از پیش توسعه یابد.
منوچهر شایسته در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: رویکرد مهم وزارت جهاد کشاورزی و این سازمان، توسعه کشت گیاهان کم‌آب‌بر به‌ویژه گیاهان دارویی است که به عنوان یک طرح ملی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
خراسان جنوبی جزو پنج استان برتر کشور از نظر سطح زیرکشت و تولید گیاهان دارویی است که به عنوان یکی از مزیت‌های مهم استان و الگوی کشت نیز محسوب می‌شود.وی افزود: تاکنون ۸۰۰ گونه گیاه دارویی در این استان شناسایی شده و خراسان جنوبی جزو پنج استان برتر کشور از نظر سطح زیرکشت و تولید گیاهان دارویی است که یکی از مزیت‌های مهم استان با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک به عنوان الگوی کشت نیز محسوب می‌شود.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: گیاهان دارویی به‌ویژه در این استان به دلیل سابقه طولانی کشت از اهمیت زیادی برخوردار است و از جمله مهمترین آنها می‌توان به زعفران، زیره سبز، نعنا، خاکشیر، نعنا فلفلی، سیاه دانه، آنغوزه و ریحان اشاره کرد.
وی از کیفیت محصولات گیاهی به عنوان یک مزیت نسبی در استان یاد کرد و گفت: به عنوان مثال زعفران خراسان جنوبی از لحاظ کیفیت رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده و در مجموع در زمینه کمی و کیفی، تولیدکنندگان برتر کشوری را داریم.
شایسته با بیان اینکه گیاهان دارویی به ۲ شکل یکساله و نشایی تولید می‌شود اظهار داشت: گیاهانی مانند زیره سبز، خاکشیر، زنیان و از این قبیل در زمره گیاهان یکساله و آویشن، اسطخودوس، مریم گلی، گل گاو زبان و زوفا نیز به صورت نشایی قابلیت کشت دارد.
تولید هزار و ۸۱۱ تن گیاه دارویی در خراسان جنوبی
وی افزود: با توجه به کمبود آب، کشت نشایی گیاهان دارویی در دستور کار است و سالانه ۲.۵ میلیون نشا در خراسان جنوبی تولید می‌شود که ظرفیت خوبی برای استان و هم تامین کننده نشا سایر استان‌ها است.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی خاطرنشان کرد: این استان در زمینه گیاه خارشتر در چند سال اخیر رتبه نخست را در توسعه کشت این گیاه به‌صورت زراعی به خود اختصاص داده است.
وی تولید، بازاریابی، فرآوری و بسته‌بندی مناسب و صحیح در زمینه توسعه گیاهان دارویی بسیار تاثیرگذار دانست و گفت: گیاهان دارویی از قدیم در خراسان جنوبی وجود داشته و ظرفیت بسیار خوبی محسوب می‌شود که به دلیل خشکسالی سنوات گذشته دچار آسیب شد اما تنوع گیاهان دارویی به عنوان یک قابلیت مهم باید در استان حفظ شود.
شایسته گفت: تاکنون ۲۰ گونه مزیت‌دار گیاه دارویی با توجه به شرایط اقلیمی، زیرساختی و درآمدزایی در استان شناسایی شده است و حمایت‌ها را به این سمت برده‌ایم.
وی با اشاره به اینکه سطح زیرکشت گیاهان دارویی خراسان جنوبی چهار هزار و ۴۰۴ هکتار است که پیش‌بینی می‌شود در سال جاری از این سطح هزار و ۸۱۱ تن محصول برداشت شود، بیان کرد: در حال حاضر فرآوری گیاهان دارویی استان تنها درحد عرق گیری و بسته‌بندی می‌شود.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی خاطرنشان کرد: در حال حاضر ۹ واحد فرآوری گیاهان دارویی با ظرفیت اسمی سالانه ۳ هزار و ۳۲۷ تن در استان فعال است.
وی با بیان اینکه در این ۹ واحد فرآروی ۱۳۶ نفر مشغول به کار هستند افزود: محصولات ۲ واحد فرآوری در طبس و قاین علاوه بر مصرف داخل به کشورهای کانادا، ترکیه، پاکستان، عراق، گرجستان، ژاپن و افغانستان نیز صادر می‌شود.
در حال حاضر سالانه ۳۶۰ تن یعنی ۲۰ درصد گیاهان دارویی تولید شده در استان به ارزش ۲۹ میلیارد تومان فرآوری و بسته‌بندی می‌شود.شایسته عنوان کرد: در حال حاضر سالانه ۳۶۰ تن یعنی ۲۰ درصد گیاهان دارویی تولید شده در استان به ارزش ۲۹ میلیارد تومان فرآوری و بسته‌بندی می‌شود، از این مقدار فقط پنج درصد عرق‌گیری و ۹۵ درصد هم تنها بسته‌بندی می‌شود.
وی گفت: از هر کیلوگرم گیاه دارویی چهار لیتر عرق و از هر کیلوگرم گل محمدی سه لیتر گلاب تولیدی می‌شود، همچنین ۵۰ درصد گل محمدی تولید شده یعنی سالانه ۲۸۰ تن به ارزش ۶۳ میلیارد تومان در استان فرآوری می‌شود.
این مسوول در سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: علاوه بر واحدهای فرآوری، ۱۵ واحد بسته بندی گیاهان دارویی نیز با ظرفیت اسمی سالانه هزار و ۴۵۵ تن در استان فعال است که ۳۰۹ نفر در آن مشغول به کار هستند.
وی خاطرنشان کرد: کیفیت و اسانس گیاهان دارویی تولید شده در استان به دلیل اینکه در شرایط سخت آب و هوایی و به صورت دیم تولید می‌شود، بسیار بالاست.
شایسته افزود: طرح بارانداز گیاهان دارویی در استان تهیه شده و به دنبال دریافت مجوز هستیم که در کنار آن بسته‌بندی، اصالت‌دهی و فرآوری گیاهان دارویی مورد تاکید قرار دارد و نیازمند همکاری دستگاه‌های اجرایی هستیم.
خام‌فروشی ۹۸ درصد آنغوزه خراسان جنوبی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی هم گفت: این استان با داشتن ۲۶ هزار و ۵۰۰ هکتار مرتع گیاهان دارویی بیشترین سطح زیرکشت کشور را دارد.
علیرضا نصرآبادی، سازگاری با محیط و بازاریابی برای فروش محصول در توسعه کشت گیاهان دارویی را موثر دانست و افزود: هشت میلیون هکتار از مراتع استان خراسان جنوبی که عدد قابل توجهی است و مراتع کوهستانی شهرستان‌های طبس، بشرویه، فردوس، قاینات و نهبندان مستعد کشت و توسعه گیاهان دارویی هستند.
وی گفت: ۱۶۰ نوع گونه گیاهان دارویی در سطح عرصه‌های طبیعی استان داریم که از این تعداد آنغوزه شیرین و آویشن، ریواس، سماق، بادامشک از گیاهان مزیت‌دار هستند، اما ۲ گونه آنغوزه شیرین و آویشن طرح اقتصادی دارند.
۹۸ درصد آنغوزه استان به صورت خام به دیگر کشورها به خصوص هندوستان صادر می‌شود.مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی عنوان کرد: ۹۸ درصد آنغوزه استان به‌صورت خام به دیگر کشورها بخصوص هندوستان صادر می‌شود ولی بخش عمده آویشن تولیدی عرصه‌های طبیعی و دیگر گونه‌ها به مصرف داخلی و توزیع در عطاری‌ها می‌رسد.
به گفته وی فرآوری باعث افزایش چندین برابری ارزش گیاهان دارویی می‌شود ولی به ۲ دلیل اول اینکه بازار فروش که به‌صورت خام می‌خواهد و دوم نبود سرمایه‌گذار کلان در صنعت غذایی، دارویی و صنعتی برای فرآوری اکثرا خام از استان خارج می‌شود.
نصرآبادی تاکید کرد: پرورش و تولید گیاهان دارویی تجارت سودآوری است که اگر توسعه یابد و متناسب با اقلیم استان باشد، مردم را برای تامین معیشت راهی مراتع برای چیدن گیاهان دارویی می‌کند.
وی گفت: گیاهان دارویی برای خراسان جنوبی ثروت محسوب می‌شوند و به منظور احیا و توسعه رویشگاه‌های گیاهان دارویی با مشارکت بهره‌برداران و مجریان طرح‌های مختلفی را در دست اجرا داریم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی افزود: ذکر این نکته ضروری است که منابع طبیعی وظیفه تولید و تامین گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی را برعهده دارد ولی فرآوری، بازاریابی و فروش برعهده دیگر سازمان‌ها است.