برای نظام تحلیلی حاکم بر اتحادیه اروپا، تاثیر مستقیم شوکها بر سیستم غذایی جهانی عمدتا از دریچه افزایش قیمتهای محصولات غذایی ارزیابی می‌شود. در مقابل، در کشورهای فقیرتر، شوکها به ناامنی غذایی و بحران‌های انسانی حاد قابل دگردیسی هستند. بیش از ۱۰ درصد از جمعیت جهان در سال ۲۰۲۲ با گرسنگی مواجه هستند و تعداد افرادی که با گرسنگی حاد مواجه هستند از سال ۲۰۱۹ بیش از ۶/ ۲ برابر افزایش یافته و به ۳۴۵ میلیون نفر رسیده است. این تحولات که در محیطی از تنش‌های ژئوپلیتیک رخ می‌دهد، ممکن است امنیت، مهاجرت و موقعیت سیاست خارجی اتحادیه اروپا را تهدید کند. برای پیگیری و تاثیر‌‌گذاری جنگ اوکراین و روسیه در صنعت غذا در سطح جهانی حسین شیرزاد، تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی پاسخگوی سوالات ما بوده است.
اوکراین همواره یکی از کشورهای مدعی در تولید و صادرات نهاده‌های دامی و غلات بوده. آیا جنگ روسیه با اوکراین این ادعا را به چالش کشیده است؟
ابتدا باید گفت نتیجه نهایی جنگ روسیه و اوکراین همچنان نامشخص است، اما این درگیری‌ها تاثیرات عمدهای بر بازارهای بین‌المللی غلات و در نتیجه بر امنیت غذایی جهانی دارد. اگرچه دو دهه پیش، پیامدهای کشاورزی درگیری نظامی بین روسیه و اوکراین برای تعداد محدودی از کشورها شدید بود، اما پیامدهای جهانی چندانی نداشت. بر اساس گزارش‌های برآوردهای جهانی عرضه و تقاضای کشاورزی (WASDE) وزارت کشاورزی ایالات متحده (USDA) بین سال‌های 1992 تا 2002، اوکراین، قزاقستان و روسیه مجموعا میانگین سالانه صادرات خالص 3 میلیون تن غلات را به خود اختصاص داده‌‌اند که به‌طور متوسط 3/ 2 درصد از صادرات جهانی غلات را در بر می‌گرفت. با این حال، از سال 2018-2017 تا 2021-2020، صادرات غلات این سه کشور از 100 میلیون تن فراتر رفت.
در سال بازاریابی 2021-2020، مجموع سهم اوکراین، قزاقستان و روسیه از صادرات جهانی غلات کمتر از 25 درصد بود. درگیری نظامی روسیه به طرق مختلف بر تولید و ظرفیت صادرات کشاورزی اوکراین تاثیر گذاشته است. همه بنادر اوکراین از فوریه تا ژوئیه 2022 تقریبا به مدت شش ماه مسدود بودند. اگرچه توافق‌نامه «کریدور غلات» اوکراین و روسیه با میانجیگری ترکیه و سازمان ملل در اواخر ژوئیه امکان صادرات غلات از بنادر اودسا، چورنومورسک و پیودنی را فراهم کرد. اما بندر دریایی که گاهی اوقات به عنوان «محدوده بندر اودسا» نامیده می‌شود شاهد درگیری‌‌های شدید بوده و با الزامات سخت تهاتر و حق بیمه هنوز هم بر حجم و حواشی که می‌توان غلات صادر کرد، سنگینی می‌کند. علاوه بر این، سایر بنادر اصلی اوکراین، از جمله میکولایف، ماریوپل و خرسون همچنان نیمه تعطیل و بسته‌اند و پایانه‌های غلات، اتصالات ریلی و تاسیسات بندری آنها آسیب دیده است.
بر اساس اعلام کارشناسان مرکز تحقیقات مواد غذایی و کاربری زمین در دانشکده اقتصاد کی‌یف در ابتدا تخمین زده می‌شد حدود 2 میلیون تن غلات در ماه می‌تواند از طریق کریدور محدوده بندر اودسا حمل شود. آیا این میزان اجرایی شد؟
آمارها حکایت از آن دارد که بسیار بیشتر محقق شده است به صورتی که از ماه اوت تا اواسط نوامبر، بیش از 11 میلیون تن یا بیش از 3 میلیون تن در ماه، حمل و نقل غلات عملیاتی شده است. در 28 اکتبر 2022، روسیه کریدور غلات را به حالت تعلیق درآورد تا در 2 نوامبر بازگشایی شود و در 17 نوامبر، توافقی برای تمدید کریدور غلات برای 120 روز دیگر اعلام شد. همچنین مقداری غلات نیز از طریق مسیر زمینی اتحادیه اروپا به عنوان مثال از طریق لهستان و آلمان به بنادری مانند Gdynia و Rostock از طریق بندر رومانیایی Constanța از اوکراین خارج می‌شوند. با این حال، حمل و نقل زمینی تنها می‌تواند حدود 10 تا 15 درصد از حجمی را که معمولا از طریق بنادر دریای سیاه صادر می‌شود، تحمل کند.
علاوه بر این، با وجود تعهدات برای ساده‌‌سازی تشریفات مرزی و تسهیل مسیر زمینی، صف‌‌های کامیون‌‌ها در مرز به 30 کیلومتر رسیده است که منجر به زمان‌های انتظار 4 تا 5 روزه و بیشتر شده است که می‌تواند تا 100 یورو به ازای هر تن بار حاشیه را کاهش دهد.(برای مقایسه، قیمتها بین 150 دلار در هر تن تا 350 دلار در هر تن در بیشتر سال‌های 2022-2018 بوده است). در نتیجه این تنگناها، مقادیر زیادی از برداشت 2021 و 2022 در اوکراین انبارش می‌شود. وزارت کشاورزی ایالات متحده پیشبینی می‌کند که اوکراین 5/ 39 میلیون تن غلات و دانه‌های روغنی در سال‌های 2023-2022 صادر خواهد کرد.
به گفته کارشناسان صنعت غذایی این جنگ بر توانایی اوکراین برای تولید محصول جدید در سال 2022 تاثیر گذاشته است. چرا که مناطق آسیب‌دیده از درگیری بخش قابل توجهی از تولید اوکراین قبل از جنگ را تشکیل می‌دهند. نگاه شما به این موضوع چیست؟
بر اساس گزارش‌ها مناطق خرسون و زاپورتیشیا در جنوب شرقی اوکراین و جنوب اودسا با یکدیگر 25 درصد تولید جو، 16 درصد دانه آفتابگردان، 20 درصد کلزا و 20 درصد گندم را تشکیل می‌دهند. در فوریه 2022، قبل از حمله روسیه، پیشبینی می‌شد که اوکراین در سال 2022 تقریبا 87 میلیون تن غلات برداشت خواهد کرد، اما تخمین‌‌ها از نوامبر کمتر از 60میلیون تن است که کاهش 27 میلیون تنی را نشان می‌دهد. جنگ استفاده از کود و سایر نهاده‌ها و مکانیزاسیون را برای کشاورزان دشوار کرده است.
در مناطق خطوط مقدم جنگی، کشاورزان به هیچ‌وجه قادر به دسترسی به مزارع خود نبودند. در پهنه‌های دیگر، نیروهای در حال عقب‌نشینی زمین‌های مین‌گذاری‌شده را پشت سر گذاشتند و تجهیزاتی مانند تراکتور و کمباین را به سرقت بردند. جنگ همچنین به‌شدت بر کاشت صیفی‌جات مانند ذرت و آفتابگردان که معمولا از ماه مارس تا مه انجام می‌شود تاثیر گذاشته است. علاوه بر این، برداشت عقب‌مانده در سال 2021 در اوکراین، کشاورزان را از ذخیره‌سازی مناسب محصول سال 2022 باز‌می‌دارد. ذخیره‌سازی نامرغوب منجر به تلفات کمی و کیفی و افزایش حجم ضایعات انباری می‌شود. این عوامل بر محصول بعدی در سال 2023 تاثیر خواهند گذاشت. کشاورزانی که کمتر از آنچه از برداشت‌های 2021 و 2022 غلاتشان انتظار می‌رفت، می‌فروشند، کمتر قادر به خرید نهاده‌ها از جمله بذر، کود و سوخت هستند که برای کاشت محصولات زمستانه سال آینده مورد نیاز است.
همچنین کشاورزان اوکراینی قیمتهای بسیار پایینی را برای آنچه می‌توانند بفروشند دریافت می‌کنند، زیرا هزینه‌های متورم حمل غلات از طریق دریا و زمین باعث افزایش حاشیه‌های بازاریابی و کاهش قیمتهای سر مزرعه آنها می‌شود. بر اساس پیش‌بینی‌ها سطح زیر کشت بذر برای غلات زمستانه در اوکراین ممکن است حداقل 30 درصد در سال زراعی 2023-2022 کاهش یابد.
پس این موارد می‌تواند تاثیری بر میزان صادرات این کشور داشته باشد؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که صادرات غلات اوکراین طی دهه منتهی به 2021-2020 رشد قابل توجهی کرده است. به‌طوری‌که برای سال‌های 2022-2021، اگرچه حجم صادرات اوکراین قبل از جنگ معادل 9/ 63 میلیون تن پیشبینی می‌شد اما این صادرات برای سال‌های 2022-2021 در مجموع 9/ 11 میلیون تن (4/ 5 میلیون تن گندم و 5/ 6میلیون تن غلات دیگر) به سمت پایین بازنگری شد. این کاهش تماما ناشی از حملات روسیه است. غلات مورد بحث در سال 2021 برداشت شده است، اما به دلیل مسدود شدن و تخریب بنادر اوکراین از بین رفته یا به سرقت رفته یا دیگر قابل صادرات نیست.
حال اگر بر اساس آمار 10 سال گذشته صادرات اوکراین، بتوان روندی را محاسبه کرده و آن را تا سال 2023-2022، یعنی سال بازاریابی که از ژوئیه آغاز شد، پیشبینی کنیم، بر اساس این روند، صادرات اوکراین به میزان 1/ 58 میلیون تن در شرایط عادی در سال‌های 2023-2022 قابل پیشبینی بود. با این حال، در گزارش نوامبر (2022 WASDE، USDA) کل صادرات غلات اوکراین را تنها 9/ 28 میلیون تن پیشبینی کرده است که 2/ 29 میلیون تن کمتر از پیشبینی مبتنی بر روند است. از آنجا که شرایط آب و هوایی در منطقه خوب بود (روسیه رکورد برداشت 100 میلیون تن گندم در سال جاری را در مقایسه با 75 میلیون تن در سال 2022-2021 تولید کرده است)، این کسری 2/ 29 میلیون تنی به احتمال زیاد تفاوت بین آنچه اوکراین در واقع انجام خواهد داد و آنچه بدون منازعه نظامی روسیه ممکن بود، را نشان می‌دهد.
بنابراین با در نظر گرفتن سال‌های 2022-2021 و 2023-2022 به نظر می‌رسد که بازارهای جهانی غلات در حال حاضر با کسری حداقل 41 میلیون تنی صادرات اوکراین مواجه هستند. در مجموع، 12 میلیون تن از دست رفته در سال‌های 2022-2021 هم نمی‌تواند تحول بزرگی ایجاد کند. اما شبح کسری بیشتر تقریبا 30میلیون تنی در سال 2023-2022(که نشان‌دهنده 7 درصد از 434 میلیون تن پیش‌بینی‌شده تجارت جهانی غلات در سال جاری است)، همراه با اطمینان روزافزون که پتانسیل تولید و صادرات اوکراین کاهش قابل ملاحظه‌ای برای حداقل دو تا سه سال دیگر، خواهد داشت، در ابتدا قیمت گندم در بازار بین‌المللی را از حدود 250یورو در تن کمی قبل از جنگ به بیش از 400 یورو در تن در ماه مه2022 رساند و سپس به حدود 330 یورو در تن در سال 2022 کاهش یافت.
اما در خود روسیه، صادرات محصول 2022-2021 ادامه یافته است، اگرچه تحریم‌های مالی، برخی مشکلات لجستیکی(مثلا دشواری تامین و افزایش قیمت بیمه ظرفیت شرکت‌های کشتیرانی که مایل به فعالیت در دریای سیاه در شرایط فعلی هستند) با روسیه با تاخیر و مشکل مالیات صادرات غلات مواجه شده است.
روسیه در سال 2022 محصول گندم بی‌سابقه‌ای را برداشت کرده است. در میان‌مدت، این احتمال وجود دارد که تولید روسیه مانند دهه گذشته روند صعودی نداشته باشد زیرا تحریم‌ها بر واردات ماشین‌آلات کشاورزی مدرن و قطعات یدکی تاثیر می‌گذارد. شاید هم بسیج نظامی و مهاجرت بتواند نیروی کار کشاورزی و خدمات مرتبط را کاهش دهد. برداشت غلات در سال 2022 در سایر کشورهای صادرکننده عمده آمریکای شمالی و جنوبی به‌طور کلی خوب بود و هیچ شگفتی منفی عمدهای نداشت. وزارت کشاورزی آمریکا در حال حاضر پیشبینی می‌کند که محصول جهانی غلات در سال 2022 به حدود 2242 میلیون تن برسد که تقریبا 40 میلیون تن یا 7/ 1 درصد کمتر از سال قبل است.
آیا به نظر تحلیلگران، وضعیت بازارهای غلات جهانی در بخش قیمت و تولید همچنان بحرانی است؟
بر اساس گزارش‌های بلومبرگ، اگرچه بلافاصله پس از حمله روسیه به اوکراین، قیمتها تا حدودی از بالاترین حد خود پایین آمدند، با این حال، به دلیل قدرت دلار، قیمتها در برخی از ارزهای دیگر مانند یورو تا این حد کاهش پیدا نکرده است. این واقعیت که برداشت سال 2022 به‌طور کلی در اکثر مناطق عمده صادرکننده خوب بوده و موفقیت کریدور غلات دریای سیاه، منبع قابل توجهی از تسکین و آرامش نسبی بازار است. علاوه بر این، قیمتهای بالای غلات برخی از واکنش‌های سمت تقاضا را برانگیخته است. به عنوان مثال، مصرف خوراک در اتحادیه اروپا کاهش یافته است زیرا تعداد دام و طیور در ماه‌های اخیر کاهش یافته است.
به نظر تحلیلگران بلومبرگ، به‌طور کلی، وضعیت در بازارهای غلات جهانی همچنان بحرانی باقی می‌ماند، اما بلافاصله پس از حمله روسیه به اوکراین تا اکنون، آنقدر که به نظر می‌رسید، بدتر نشده است. با وجود این، قیمتها همچنان بالاست و بازارها پیشبینی می‌کنند که برای مثال، قیمت گندم حداقل تا دو سال آینده، پس از میانگین 175 یورو در تن در20 سال در ماه‌های آخر منتهی به 2022، بالای 250 یورو در تن باقی بماند. همچنین بانک جهانی انتظار دارد که قیمتها از سال 2023 شروع به کاهش کنند. اما تا سال 2024 نسبت به سال‌های 2021-2020 بسیار بالاتر باقی خواهد ماند. بیش از 2 میلیارد تن غلات در سال، تولید جهانی غلات را تشکیل می‌دهند که معادل 27درصد در انبارها ذخیره می‌شوند. تولید غلات در اتحادیه اروپا معادل 13 درصد از تولید جهانی غلات است.
کمتر از 20 درصد غلات تولید‌شده در سطح جهان معامله می‌شود. این رقم معادل حدود 450 میلیون تن است که در سال 2020 مبادله شده است که نزدیک به 7 درصد غلات از اتحادیه اروپا، 20 درصد از ایالات متحده، 12 درصد از اوکراین و 9 درصد از روسیه وارد چرخه تجارت جهانی غلات شده است. همچنین، 48 درصد غلات برای تغذیه انسان، 41 درصد خوراک دام و 11 درصد برای سوخت‌های زیستی استفاده می‌شود. به گفته بانک جهانی، اگر قیمت نهاده‌ها همچنان به افزایش خود ادامه دهد، فشار قیمتها ممکن است بیشتر ادامه یابد.