مهدی غفاری - رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی - ، درباره وضعیت کشت دانه‌های روغنی در کشور اظهار کرد: در ایران شش گیاه روغنی شامل کلزا، آفتابگردان، سویا، کنجد، کاملینا و بادام‌زمینی تعریف شده‌اند. البته بادام‌زمینی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما پتانسیل کشت تمامی این گیاهان در کشور وجود دارد. در سطح کشور، سطح زیرکشت متغیر است اما به‌طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار هکتار در سال متغیر بوده است.
غفاری با بیان اینکه کم‌آبی بیشتر بر عملکرد دانه‌های روغنی تأثیر می‌گذارد تا بر سطح زیرکشت آن‌ها، ادامه داد: در برخی مناطق ممکن است به‌دلیل کمبود آب، کشتی صورت نگیرد یا سطح زیرکشت کاهش یابد، اما اثر اصلی کم‌آبی، کاهش عملکرد در واحد سطح است. در نتیجه ما بیشتر از نظر عملکرد دچار خسارت می‌شویم.
وی افزود: کشت پاییزه نیازمند وجود رطوبت در فصل پاییز است تا کشاورز بتواند زمین را آماده کند و عملیات کاشت را انجام دهد و در صورت نبود بارندگی و وقوع تنش خشکی، آمادگی برای کشت از بین می‌رود و سطح زیرکشت کاهش می‌یابد. همچنین در کشت‌های بهاره نیز نیاز به رطوبت اولیه وجود دارد، و اگر در اوایل بهار بارندگی کافی نباشد، آماده‌سازی زمین با مشکل مواجه می‌شود و به‌طور مستقیم سطح کشت پایین می‌آید. بنابراین اثر اول کم‌آبی، کاهش سطح زیرکشت و اثر دوم آن، کاهش عملکرد محصول است.
رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی همچنین به استان‌های پیشرو در کشت این محصولات اشاره کرد و گفت: استان گلستان بیشترین سطح زیرکشت دانه‌های روغنی را به خود اختصاص داده است و پس از آن، خوزستان، مازندران، ایلام و منطقه مغان در استان اردبیل در رتبه‌های بعدی قرار دارند.گیاه گلرنگ در استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی، زنجان و همدان کشت می‌شود. کنجد نیز در استان‌های فارس، بوشهر، جنوب استان کرمان (جیرفت) و هرمزگان کشت می‌شود. کنجد از گیاهان با ارزش با کیفیت بالای روغن است که در حدود ۵۰ هزار هکتار از اراضی کشور کشت می‌شود و در صنایع غذایی و شیرینی‌پزی کاربرد دارد. کشت آن بیشتر در سه استان متمرکز است.
وی همچنین به وضعیت کشت آفتابگردان اشاره کرد و گفت: آفتابگردان روغنی در استان‌های گلستان، خراسان شمالی و سمنان بیشترین سطح کشت را دارد. ابتدا گلستان، سپس سمنان و بعد خراسان شمالی در رتبه‌های بعدی هستند. این محصول به‌صورت پراکنده در استان‌های دیگر نیز کشت می‌شود.
رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، در ادامه با اشاره به سهم پایین تولید داخلی روغن در کشور گفت: سالیان متمادی است که تنها حدود ۱۰ درصد نیاز کشور به روغن در داخل تولید می‌شود و ۹۰ درصد آن از طریق واردات تأمین می‌شود. این وضعیت حاصل عوامل متعددی است، اما مهم‌ترین آن‌ها، اقتصادی بودن یا نبودن تولید دانه‌های روغنی برای کشاورز است. تولیدکننده کشاورزی در کشور ما تنها به عنوان تأمین‌کننده روغن دیده می‌شود، در حالی‌که برای او، صرفه اقتصادی حرف اول را می‌زند. به‌عنوان مثال، در مناطق شمالی کشور، کشاورز میان کشت برنج و سویا یکی را انتخاب می‌کند و طبیعتاً اگر درآمد برنج بیشتر باشد، به سراغ آن می‌رود. قیمت ترمیمی سویا حدود ۴۳ هزار تومان است که برای کشاورز انگیزه کافی ایجاد نمی‌کند.
غفاری همچنین درباره قیمت آفتابگردان روغنی گفت: قیمت خرید این محصول از کشاورز بین ۳۶ تا ۴۳ هزار تومان در هر کیلوگرم است و متوسط حدود ۴۰ هزار تومان در نظر گرفته می‌شود، اما این نرخ نیز برای کشاورز به‌ویژه در مناطقی با عملکرد پایین، قانع‌کننده نیست. در چنین شرایطی، کشاورزان ترجیح می‌دهند به جای دانه‌های روغنی، گیاهان رقیب مانند برنج، ذرت یا بادام‌زمینی کشت کنند.
او با اشاره به تأثیر یارانه‌های واردات بر بازار داخلی گفت: در حال حاضر یارانه روغن به واردات و با ارز ترجیحی ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی اختصاص می‌یابد. در چنین وضعیتی، کشاورز داخلی باید با روغنی رقابت کند که با این ارز وارد کشور شده و قیمت‌گذاری نیز بر همین اساس انجام می‌گیرد. این روند باعث می‌شود قیمت‌ها کاهش یابد، در حالی‌که امکان افزایش قیمت فروش روغن برای حمایت از تولیدکننده نیز وجود ندارد، چرا که توان خرید مردم محدود است. در نهایت این تولیدکننده است که متضرر می‌شود و انگیزه‌ای برای ورود به کشت دانه‌های روغنی ندارد. راهکاری که بارها در محافل مختلف مطرح شده و می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند، این است که یارانه واردات به‌جای اختصاص به واردکننده، به تولیدکننده یا حتی مصرف‌کننده پرداخت شود تا از تولید داخل حمایت شود و انگیزه افزایش تولید ایجاد شود.
غفاری در ادامه با اشاره به فعالیت‌های پژوهشی در بخش دانه‌های روغنی گفت: با وجود محدودیت‌های موجود، اقدامات امیدوارکننده‌ای در حوزه تحقیقاتی در حال انجام است. به‌عنوان نمونه، در بخش ارقام بهاره که بیش از ۷۵ درصد اراضی زراعی ایران را پوشش می‌دهند، ارقام پرمحصول، زودرس، با درصد روغن بالا و سازگار با اقلیم ایران معرفی شده‌اند. این ارقام کاملاً در داخل کشور تولید می‌شوند و به پایداری تولید نیز کمک می‌کنند.
وی ادامه داد: این ارقام و هسته‌های اولیه آن‌ها در داخل کشور اصلاح شده‌اند و ما هیچ‌گونه وابستگی به خارج نداریم. در صورت بروز مشکلات وارداتی، اطمینان داریم که تولید بذر در داخل کشور ادامه خواهد داشت. در زمینه سویا نیز تقریباً تمام ارقامی که در ایران کشت می‌شوند، در داخل کشور تولید شده‌اند. تاکنون ۱۹ رقم سویا توسط مؤسسه ما معرفی شده که استان مازندران را نیز تحت پوشش قرار داده‌اند. همچنین شش رقم بسیار سازگار و پرمحصول داریم که به‌ویژه در استان اصفهان عملکرد بالایی داشته‌اند.
غفاری تصریح کرد: به‌عنوان مثال، اگر متوسط عملکرد جهانی گلرنگ ۸۰۰ کیلوگرم در هکتار باشد، این رقم در اصفهان با وجود کم‌آبی، به ۱۷۰۰ کیلوگرم رسیده است. این موضوع نشان می‌دهد که کشور ما ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای توسعه کشت گیاهان سازگار با اقلیم خود دارد و گلرنگ یکی از گزینه‌های بسیار مناسب است. در زمینه آفتابگردان نیز تاکنون ۱۴ رقم هیبرید سینگل‌کراس در داخل کشور واریته‌سازی شده که در بسیاری از موارد با نمونه‌های خارجی رقابت می‌کنند و حتی از نظر عملکرد و سازگاری برتری دارند.
تولید داخلی دانه‌های روغنی همچنان با محدودیت اقتصادی مواجه است
رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، با اشاره به چالش‌های جدی در مسیر خودکفایی روغن خوراکی در کشور گفت: سالیان متمادی است که دانه‌های روغنی یکی از محصولات راهبردی بوده‌اند که نتوانستیم در زمینه تولید داخلی آن‌ها به نقطه مطلوب برسیم. هم‌اکنون حدود ۹۰ درصد نیاز کشور از طریق واردات و تنها ۱۰ درصد از محل تولید داخل تأمین می‌شود.
به گفته غفاری، عوامل متعددی در این زمینه دخیل هستند که اغلب جنبه اقتصادی دارند.تولیدکننده کشاورزی ما زمانی به سراغ کشت دانه‌های روغنی می‌رود که برایش صرفه اقتصادی داشته باشد. به‌عنوان نمونه، در شمال کشور، کشاورز میان کشت برنج و سویا، دومی را کنار می‌گذارد چون درآمد برنج بیشتر است. برای مثال، قیمت تضمینی دانه سویا حدود ۴۳ هزار تومان است. آفتابگردان روغنی نیز بین ۳۶ تا ۴۳ هزار تومان در هر کیلو قیمت دارد که در مجموع، برای کشاورز قانع‌کننده نیست؛ به‌ویژه در مناطقی که عملکرد پایین‌تر است. در چنین شرایطی، کشاورز ترجیح می‌دهد گیاهان دیگری مانند برنج، ذرت یا بادام‌زمینی را جایگزین کند.
غفاری با انتقاد از سیاست تخصیص یارانه به واردات روغن گفت: در حال حاضر یارانه‌ها با ارز ترجیحی ۲۸هزار و۵۰۰ تومانی به واردات تعلق می‌گیرد. این موضوع باعث شده تولید داخلی نتواند با واردات رقابت کند. قیمت‌ها نیز بر اساس این ارز تعیین می‌شوند و نمی‌توان قیمت روغن داخلی را بالا برد؛ چرا که فشار آن بر دوش مردم خواهد بود.
او راهکار جایگزین را چنین توضیح داد: پیشنهاد مشخص این است که یارانه به جای واردات، به تولید داخلی تعلق گیرد. اگر یارانه مستقیماً به کشاورز، تولیدکننده یا حتی مصرف‌کننده اختصاص یابد، می‌توان امیدوار بود که تولید دانه‌های روغنی در کشور رشد کند.
معرفی ارقام جدید با پتانسیل بالا
غفاری در بخش دیگری از سخنانش به اقدامات بخش تحقیقات برای افزایش تولید دانه‌های روغنی اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، ارقام پرمحصولی برای فصل بهار معرفی شده‌اند که درصد روغن بالایی دارند، زودرس هستند و با شرایط آب‌وهوایی ایران سازگارند. این ارقام در داخل کشور تولید می‌شوند و به پایداری تولید کمک خواهند کرد. وابستگی به خارج نداریم، چرا که هسته‌های اولیه و بذرهای اصلاح‌شده در داخل موجود است. در مورد سویا، تاکنون ۱۹ رقم توسط این مؤسسه معرفی شده که شش رقم آن بسیار پرمحصول و سازگارند. برای مثال، در اصفهان که با کم‌آبی مواجه هستیم، متوسط عملکرد به ۱۷۰۰ کیلوگرم در هکتار می‌رسد؛ در حالی که میانگین جهانی ۸۰۰ کیلوگرم است.
آفتابگردان چهار فصل؛ یک مزیت ویژه
رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی با اشاره به ویژگی منحصربه‌فرد آفتابگردان گفت: این گیاه در ایران چهار فصل است. در مناطق جنوبی می‌توان آن را در پاییز یا زمستان نیز کشت کرد، که مزیتی کم‌نظیر در میان گیاهان روغنی به شمار می‌رود.
اصلاح کنجد مقاوم به ریزش در دستور کار است
غفاری درباره کنجد نیز گفت: در حال حاضر ۱۰ رقم کنجد برای اقلیم‌های شمالی و جنوبی کشور معرفی شده است. یکی از چالش‌های این گیاه، ریزش محصول پس از رسیدگی است که منجر به افت عملکرد می‌شود. خوشبختانه روند اصلاح ارقام مقاوم به ریزش در موسسه در حال انجام است و ظرف یکی دو سال آینده این مشکل نیز مرتفع خواهد شد.
به گفته غفاری، ظرفیت‌های خوبی برای سرمایه‌گذاری در کشورهای همسایه به‌ویژه آسیای میانه وجود دارد. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی با حمایت سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها می‌توانند از طریق تبادل محققان، کارگاه‌های مشترک و ایجاد ارتباطات بین‌المللی، وارد عرصه همکاری‌های منطقه‌ای شوند.
دانش کشاورزان در حال افزایش است
غفاری با ابراز خوش‌بینی درباره ارتقای سطح دانش فنی کشاورزان ایرانی گفت: در گذشته بیشتر کشاورزی ما جنبه خودمصرفی داشت، اما اکنون کشاورزان با تأثیر بذرهای خوب آشنا شده‌اند و حاضرند برای آن هزینه کنند. مثلاً قیمت بذر آفتابگردان روغنی به‌طور چشمگیری افزایش یافته و کشاورزان همچنان از آن استقبال می‌کنند.
وی افزود: در زمینه ادوات کشاورزی هم پیشرفت‌هایی دیده می‌شود. هرچند در برخی مناطق کشاورزان با مشکلات مالی یا محدودیت‌های تأمین اعتبار مواجه‌اند، اما در مجموع سطح آگاهی و گرایش به استفاده از فناوری‌های نوین بالا رفته است.
غفاری در پایان تأکید کرد: افزایش تولید دانه‌های روغنی در داخل کشور، علاوه بر تضمین امنیت غذایی، به پایداری تولید کمک می‌کند. به‌ویژه اگر تأمین بذر و نهاده‌ها در داخل صورت گیرد، می‌توانیم در فصل کشت، به‌موقع پاسخ‌گوی نیاز کشاورزان باشیم. از همه مهم‌تر اینکه، روغن‌های تولیدی از گیاهان داخلی، از نظر کیفیت و سلامت تغذیه‌ای در سطح بسیار مطلوبی قرار دارند و مصرف آن‌ها، خیالی آسوده برای سلامت جامعه به همراه دارد.