طی سال‌های اخیر ایران و البته بسیاری از نقاط جهان درگیر تغییرات اقلیمی هستند که نمود ظاهری این واقعه در هر نقطه‌ای از جهان با توجه به شکل اقلیمی آن متفاوت است و در ایران به شکل افزایش دما و کم‌بارشی ظاهر شده که این مسئله تامین انرژی، آب، تولیدات کشاورزی و کالای اساسی و... را تحت تاثیر قرار داده است و از این رو هر سال بیش از سال گذشته کشور، درگیر ناترازی انرژی شده که در این مطلب به ریشه ناترازی‌های انرژی و راه حل رفع این چالش پرداخته شده است.
نوید باقری - دکترای انرژی - با تأکید بر اهمیت انرژی در توسعه پایدار، اظهار کرد: برای رشد و توسعه هر کشوری یکی از پارامترهای اصلی، وجود انرژی است. ما برای رشد صنعت، پیشرفت کشاورزی و همچنین پاسخ به نیاز جمعیت در حال افزایش، به انرژی بیشتری نیاز داریم.
باقری با اشاره به اسناد بالادستی کشور گفت: از ۲۵ سال گذشته در این اسناد پیش‌بینی شده که هر سال میزان بیشتری انرژی مورد نیاز خواهد بود. این روند نیز طبیعی است؛ اما برای تأمین زیرساخت‌های متناسب با رشد مصرف انرژی، آن‌طور که باید پیشرفتی نداشته‌ایم. دولت بخشی از این وظایف را می‌خواست به بخش خصوصی واگذار کند که این امر نیز با چالش‌هایی همراه بوده است.
وی ادامه داد: ما می‌توانیم مسئله انرژی را از دو دیدگاه حاکمیت‌محور و دیگری دیدگاه مردم بررسی کنیم. حاکمیت همواره بر بهینه‌سازی مصرف انرژی توسط مردم تأکید دارد، اما مردم وقتی می‌بینند دستگاه‌های دولتی، ساختمان‌ها، بانک‌ها و صنایع دولتی چندان الگوی مصرف بهینه ندارند، کمتر به توصیه‌ها توجه می‌کنند.
نیاز به وحدت یکپارچه در مدیریت انرژی
این کارشناس حوزه انرژی افزود: واقعیت این است که راه برون‌رفت از مسئله، وحدت و همسویی میان حاکمیت و مردم در کاهش مصرف انرژی است. این همسویی یک امر لحظه‌ای نیست و باید به صورت پایدار شکل بگیرد. دولت وظیفه داشته زیرساخت‌ها و قوانین لازم را اجرا کند. در حوزه قوانین بالادستی انرژی، ایران جزو کشورهای پیشرو است و اسناد مترقی و به‌روز در این زمینه وجود دارد؛ اما مشکل اصلی در اجراست، چرا که هنگام ورود به بستر جامعه با مشکلات متعدد روبه‌رو شده و اجرا به درستی پیش نرفته است. به عنوان نمونه، مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان در بخش ساختمان‌ها به درستی عملیاتی نشده است.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: باید نگاه ما به انرژی این باشد که هر مقدار از انرژی های تجدیدناپذیر مصرف می‌کنیم در واقع سهم آیندگان را استفاده می‌کنیم و این دیدگاه باید هم در بدنه حاکمیت و هم در میان مردم نهادینه شود.
وی با اشاره به بخش‌های اصلی مصرف‌کننده انرژی گفت: چهار بخش ساختمان‌ها، صنعت، کشاورزی و حمل‌ونقل بیشترین مصرف انرژی را در کشور و هر کدام معضلات خاص خود را در زمینه بهینه‌سازی مصرف دارند. در ساختمان‌ها، رعایت نشدن مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و همچنین فرهنگ عمومی مصرف، از مهم‌ترین چالش‌ها محسوب می‌شود.
فرهنگ اشتباه و عدم بهره‌گیری از فناوری جدید؛ دو مانع اصلی بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور
این دکترای انرژی اظهار کرد: مسئله مصرف بهینه انرژی در کشور، هم ریشه فرهنگی دارد و هم به فناوری‌های موجود وابسته است. در بسیاری از صنایع، تجهیزات و سیستم‌ها مربوط به سال‌های دور هستند که در آن زمان مصرف بهینه انرژی در طراحی‌ها چندان اهمیت نداشته و همین موضوع چالش‌های امروز را رقم زده است.
به گفته باقری، در حوزه صنعت علاوه بر مشکلات فرهنگی، فناوری‌های قدیمی نیز موجب شده‌اند که مصرف انرژی بالاتر از استانداردهای جهانی باشد. بسیاری از خطوط تولید بر اساس طراحی‌های قدیمی کار می‌کنند و بازسازی یا نوسازی آن‌ها نیازمند سیاست‌های تشویقی و حمایت‌های جدی است.
حمل‌ونقل؛ خودروهای پرمصرف و فرهنگ نادرست
وی افزود: در بخش حمل‌ونقل نیز دو عامل اساسی فرهنگ مصرف و خودروها وجود دارد. بیشتر خودروهای موجود در کشور بیش از حد نرمال انرژی مصرف می‌کنند و از استانداردهای جهانی فاصله دارند. اگرچه خودروسازان نسبت به ۲۰ سال گذشته پیشرفت داشته‌اند، اما در مقایسه با رقبای جهانی همچنان عقب هستند. برای رفع این مشکل باید الزام‌های سخت‌گیرانه‌تری در زمینه مصرف انرژی بر صنعت خودروسازی تحمیل شود؛ مشابه همان‌گونه که چند سال پیش برای رعایت استانداردهای ۸۵گانه فشار وارد شد.
کشاورزی؛ یارانه انرژی و ضعف فناوری
این کارشناس انرژی تأکید کرد: در بخش کشاورزی هم مسئله فرهنگی وجود دارد و هم فناوری. تعرفه‌های پایین انرژی در کشاورزی باعث شده مصرف بهینه جدی گرفته نشود. اگرچه در بسیاری از کشورها انرژی برای کشاورزی یارانه‌ای است، اما این امر نباید منجر به ضعف در بهره‌وری شود. علاوه بر آن، فناوری‌های کشاورزی در ایران چندان به‌روز نیست و این امر باعث افزایش مصرف انرژی می‌شود.
باقری یادآور شد: در بخش ساختمان نیز علاوه بر فرهنگ مصرف، رعایت نشدن کامل مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان یکی از مهم‌ترین چالش‌هاست. این ضعف در طراحی و اجرا منجر به هدررفت بالای انرژی در ساختمان‌ها شده است.
ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی
وی با تأکید بر نقش فرهنگ‌سازی گفت: در همه بخش‌ها، اعم از ساختمان، صنعت، حمل‌ونقل و کشاورزی، علاوه بر مشکلات تکنولوژیک، ریشه‌های فرهنگی مصرف انرژی دیده می‌شود. برای حل این مسئله باید آموزش بهینه‌سازی مصرف انرژی از پایه‌های پایین تحصیلی در کتب درسی گنجانده شود و آگاهی‌بخشی رسانه‌ای، به‌ویژه از طریق تلویزیون، به شکل آموزشی و نه دستوری یا تبلیغی دنبال شود.
به گفته این کارشناس، هر واحد انرژی مصرفی در کشور، علاوه بر منابع جبران‌ناپذیر و یارانه‌های سنگین، هزینه‌های جانبی دیگری نیز دارد. پولی که باید صرف ساخت جاده، بیمارستان، مدرسه و توسعه زیرساخت‌ها شود، در قالب یارانه انرژی توزیع شده و متأسفانه با مصرف نادرست از بین می‌رود. این موضوع علاوه بر فشار بر بودجه، آثار زیست‌محیطی و آلودگی هوا را هم تشدید می‌کند.
راهکارها؛ از مشوق‌های صنعتی تا الزام‌های قانونی
باقری تأکید کرد: سرعت تغییر و تحول‌های فناورانه در همه بخش‌ها باید افزایش یابد. برای صنایع، سازوکارهای مشوقی در نظر گرفته شده که بر اساس صرفه‌جویی در مصرف انرژی، امتیاز یا سودآوری دریافت کنند، اما این ساختار هنوز قدرتمند نشده و تعداد صنایع فعال در این حوزه محدود است. همچنین در خودروسازی نیاز به الزام‌های قانونی و فشارهای جدی وجود دارد تا استانداردهای مصرف انرژی بیش از پیش رعایت شود.
این دکترای انرژی اظهار کرد: واقعیت این است که در حوزه حمل‌ونقل باید به سمت کاهش مصرف و ارتقای فناوری خودروها حرکت کنیم و در بخش کشاورزی نیز مهم‌ترین اقدام حاکمیت می‌تواند ارائه تسهیلات و یارانه‌های هدفمند برای فناوری‌های کاهنده مصرف انرژی و آب باشد.
به گفته باقری، تجربه گذشته در اجرای طرح آبیاری قطره‌ای نشان داد که سیاست‌های حمایتی می‌توانند تأثیر جدی در کاهش مصرف منابع داشته باشند. وقتی یارانه انرژی به‌طور پنهان در همه بخش‌ها پرداخت می‌شود، بهتر است این منابع به جای مصرف مستقیم، به فناوری‌های نوین تخصیص یابد. در حوزه کشاورزی باید تسهیلات کم‌بهره و یارانه‌ها به تجهیزاتی اختصاص یابد که موجب صرفه‌جویی در آب و انرژی شوند.
آموزش و خلأ نیروی انسانی متخصص
این کارشناس حوزه انرژی با تأکید بر نقش آموزش گفت: در زمینه فرهنگ‌سازی برای مصرف بهینه انرژی، ما با کمبود نیروی انسانی متخصص روبه‌رو هستیم. رشته‌های دانشگاهی مرتبط با سیستم‌های انرژی گستردگی کمی دارند و حضور متخصصان در جامعه محدود است. به گفته او، لازم است حاکمیت از ظرفیت متخصصان حوزه انرژی در آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی استفاده کند.
باقری با اشاره به اهمیت بهینه‌سازی توضیح داد: در حوزه انرژی، دو مسیر اصلی مصرف بهینه و دیگری تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر وجود دارد. خط مقدم اصلاح، کاهش مصرف انرژی از طریق صرفه‌جویی است، زیرا نرخ بازگشت سرمایه در بهینه‌سازی معمولاً سریع‌تر و اقتصادی‌تر از تولید انرژی تجدیدپذیر است.
چالش‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر
وی ادامه داد: توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران همواره تحت تأثیر نوسانات ارزی بوده است. فناوری تولید عمدتاً خارجی است و هزینه‌ها بر اساس دلار محاسبه می‌شوند. هر بار که کشور با تنش‌های اقتصادی و افزایش نرخ ارز روبه‌رو شده، بازگشت سرمایه در تجدیدپذیرها به مشکل خورده و سرمایه‌گذاران عقب‌نشینی کرده‌اند. از همین رو، در بیشتر کشورهای دنیا توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر تنها با حمایت مستقیم دولت به نتیجه رسیده است.
این دکترای انرژی گفت: در سال‌های گذشته سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر برق تولیدی از این منابع را به‌طور تضمینی خریداری می‌کرد که این اقدام به سرمایه‌گذاران اطمینان می‌داد. با این حال، این سیاست با فراز و نشیب همراه بوده است. در یک سال اخیر، به دلیل تنش‌های انرژی، دولت دستگاه‌های خود را ملزم کرده تا ۲۰ درصد برقشان را از منابع تجدیدپذیر تأمین کنند. همین الزام، رشد مناسبی در زنجیره تأمین پنل‌های خورشیدی (فتوولتاییک)، متخصصان نصب و آموزش نیروهای انسانی ایجاد کرده است.
ظرفیت بالای خورشید و باد در ایران
باقری خاطرنشان کرد: کشور ما از نظر پتانسیل انرژی خورشیدی و بادی در جایگاه ممتازی قرار دارد. اگر سرمایه‌گذاری‌های اخیر ادامه پیدا کند و متوقف نشود، صنعت فتوولتاییک می‌تواند به بلوغ برسد و علاوه بر ساختمان‌ها، در صنایع و کشاورزی نیز به کار گرفته شود.
وی در پایان افزود: پنل‌های خورشیدی می‌توانند برای تأمین برق ساختمان‌ها، سوله‌های صنعتی و حتی چاه‌های کشاورزی به‌کار گرفته شوند و سهم قابل‌توجهی در کاهش فشار مصرف انرژی فسیلی داشته باشند.