تراریخته یا محصولات دستکاریشده ژنتیکی، به عنوان یک فناوری، یکی از مهمترین مباحث روز علم کشاورزی است هر چند که این علم اغلب در افکار عمومی با ابهام و نگرانیهایی همراه است.
در روشهای سنتی اصلاح نژاد، انسان سالهاست با انتخاب و جفتگیری گیاهان و حیوانات مختلف تلاش میکند نسلهای پربازدهتر و مقاومتری به دست آورد، اما این فرآیند کُند، پرهزینه و کمدقت است، ولی فناوری تراریخته، با وارد کردن یک ژن مشخص از یک موجود به موجود دیگر، امکان ایجاد صفت مطلوب را در زمانی بسیار کوتاه و بهطور هدفمند فراهم میکند؛ مثلاً گیاهی که بدون سمپاشی در برابر آفت مقاوم میشود یا محصولی که با خشکی سازگارتر است.
پیشرفت این حوزه در کنار روشهای نوینتری مانند ویرایش ژن (CRISPR) اهمیت ویژهای در امنیت غذایی دارد. در جهانی که با تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و رشد جمعیت روبهرو است، توانایی تولید محصولات مقاومتر، سالمتر و با عملکرد بالاتر دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک نیاز حیاتی است. علم ژنتیک مدرن، با وجود تمام چالشها و نقدهایی که درباره آن مطرح میشود، امروز یکی از ابزارهای کلیدی برای تضمین دسترسی پایدار به غذا و کاهش وابستگی کشورها به واردات به شمار میرود.
این در حالی است که رئیس انجمن ژنتیک ایران، با تاکید بر اینکه فناوری مثل هر ابزار دیگری دارای دو وجه است که اگر غلط استفاده شود، مضر است و اگر درست استفاده شود، مفید است، تاکید دارد که نباید اصل فناوری را قربانی سوءتفاهمهای احتمالی کنیم. باید مجهز شویم تا از ظرفیتها استفاده کنیم و از خودتحریمی و بیماری خودایمنی که با دست خود آن را بوجود آوردهایم، جلوگیری کنیم.
وی یادآور میشود که تراریختها در قانون کشور بهگونهای محدود شدهاند؛ اما به نظر من این فناوری میتواند برای امنیت غذایی اهمیت داشته باشد. محصولات مبتنی بر این فناوری میتوانند کمیت و کیفیت تولید را بالا ببرند و مصرف آفتکشها و سموم را کاهش دهند که برای سلامت انسان اهمیت فراوان دارد.
این محقق این گونه ادامه میدهد: اگر مثلاً هر سال ۲۰ درصد افزایش کمیت محصول داشته باشیم، ظرف ۷ تا ۱۰ سال میتوانیم تولید محصولات کشاورزی را صد تا چندصد درصد افزایش دهیم. اگر قوانین ما بهگونهای تشویقکننده باشد و محققان، دانشجویان و اساتید بتوانند از این فناوری بهدرستی استفاده کنند، از نفوذ محصولات خارجی غیرقابلاطمینان جلوگیری خواهد شد. وقتی خودمان تولید کنیم و بدانیم چه ژنی در محصول گذاشتهایم، امنیت غذایی و حوزه سلامت بهتر تأمین میشود تا اینکه محصولی را وارد کنیم که ندانیم چه ژنی وارد آن محصول شده است.
این متن مشروح نظر محققان درباره یکی از حیاتیترین فناوری که وابستگی زیادی به امنیت غذایی دارد، است:
رویکردهای متفاوت به یک فناوری امنیتساز در حوزه غذایی
دکتر جواد محمدی، عضو هیات امنای پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و رئیس انجمن ژنتیک ایران در گفتوگو با ایسنا، در خصوص دیدگاهها و رویکردهای متفاوت نسبت به حوزه تراریختهها، حوزه مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی را ابزار مهمی برای سلامت و امنیت غذایی توصیف کرد و افزود: یکی از موضوعات بحثبرانگیز، فناوریهای تراریخته بهعنوان یک فناوری دو لبه است و برخی نمیدانند چگونه با آن رفتار کنند.
وی به پیشرفتهای کشور در حوزه زیست فناوری و مهندسی ژنتیک اشاره کرد و ادامه داد: بر اساس دادههای پایگاه سایماگو، ایران در حوزه زیستفناوری در دنیا رتبه حدود ۱۴–۱۵ را دارد و در خاورمیانه رتبه اول هستیم. از نظر محصولات فناورانه در آسیا در رتبه چهارم–پنجم قرار داریم و حدود ۱۲۰ محصول زیستفناوری در دنیا وجود دارد که از این تعداد نزدیک به ۵۰ نوع از آنها در ایران تولید میشود و کشور ما به بیش از ۶۰ کشور دنیا محصولات زیست فناوری را صادر میکند و این موفقیت در ۲۵ سال قبل مانند یک رؤیا بود که الان محقق شده است.
محمدی با بیان اینکه انصافاً قانون جهش تولید و برنامه هفتم از قوانین بسیار خوب کشور هستند که میتوانند زمینه کاهش مسائل کشور در حوزه علم و فناوری را فراهم کنند، اظهار کرد: اگر این قوانین به درستی پیاده شود، استقلال علمی ایجاد خواهد شد، وابستگی کشور کاهش مییابد و اقتدار ملی در سطح داخلی و بینالمللی تقویت خواهد شد. همچنین این قوانین میتوانند زمینه مرجعیت علمی و حرکت در مرزهای دانش را برای کشور فراهم کنند. ظرفیتهای انسانی و استعدادهای خلاق بسیاری در کشور وجود دارد و با بهرهبرداری از آنها حتی میتوانیم برندگان جوایز بینالمللی داشته باشیم.
رئیس انجمن ژنتیک ایران با بیان اینکه حرکت علمی باید بر اساس نیاز جامعه و تقاضامحور و نیز حرکت در مرزهای دانش صورت گیرد، ادامه داد: به عنوان مثال در حوزه زیستفناوری، کشور به فناوریهایی مانند ژندرمانی نیاز دارد. در حال حاضر در دنیا بیماریهایی مانند هموفیلی، تالاسمی و دیستروفی عضلانی و اسامای با فناوریهای گران قیمت درمان میشوند و مردم کشور انتظار دارند ما نیز در این مسیر حرکت کنیم. دانشمندان ما توانایی این کار را دارند و فناوری ما در حوزه دستورزی ژنتیکی با فناوریهای آمریکا و اروپا قابل رقابت است.
این استاد دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه با اجرای صحیح قوانین و توجه به نیاز جامعه و مرزهای دانش، سهم انتشارات علمی کشور در دنیا افزایش مییابد و ارزش نشریات داخلی ارتقاء پیدا میکند، خاطر نشان کرد: در کنار اینها میتوان زبان فارسی را به عنوان زبان علم در جهان معرفی کرد. تاریخ علم نشان میدهد که ایران در سدههای سوم و چهارم هجری قمری و پس از آن، مرکز علمی دنیا بوده و علوم را به غرب صادر میکرده است.
دانشگاهها یکی از الزامات پیشرفت
محمدی یکی از الزامات پیشرفت علم و فناوری را توسعه جایگاه علمی و صنعتی دانشگاهها دانست تا این مراکز بتوانند نتایج تحقیقاتشان را به فناوری تبدیل کنند و یادآور شد: فناوری و دانش اعضای هیات علمی و دانشجویان باید به محصولی تبدیل شود که قابل رقابت با نمونههای خارجی باشد. توسعه نظام عرضه و تقاضای علم و فناوری بین دانشگاه و صنعت یکی از راهکارهای اصلی است و اجرای اسناد بالادستی به روز شده میتواند این مسیر را تسهیل کند.
عضو هیات امنای پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی با اشاره به تنوع اسناد بالادستی در کشور اضافه کرد: اسناد بالادستی و قوانین موجود در کشور، قابلیت اجرا دارند و ما کمبود سند نداریم. نقشه جامع کشور باید بهروز شود، به ویژه در حوزه زیستفناوری، اما نکته مهم اجرای این قوانین است. داشتن قانون خوب کافی نیست؛ برای اجرا، آییننامهها، ضوابط لازم است تا اثرگذاری واقعی در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی داشته باشند.
وی نکته مهم در این زمینه را ضرورت بازنگری در سیاستها و آییننامههای آموزشی، پژوهشی و ارتقاء متناسب با هر رشته دانست و ادامه داد: این آییننامهها باید متناسب با هر رشته بازنگری شوند. به عنوان مثال در رشته هنر، جذب اعضای هیات علمی و ارتقاء آنان باید متفاوت از رشتههای فنی و مهندسی و یا علوم پایه و غیره باشد. در حال حاضر، همه رشتهها تحت یک آییننامه ارتقاء قرار دارند، در حالی که علوم پایه، فنی و مهندسی، علوم تجربی، هنر و علوم انسانی باید قوانین جذب و ارتقاء متفاوت داشته باشند تا تخصص افراد به شکل واقعی رشد کند.
محمدی با انتقاد از رویکردهای موجود در کشور در زمینه جایگاه علم و فناوری، اظهار کرد: یک تصور غلط در جامعه وجود دارد که پیشرفت علم و فناوری صرفاً به دانشگاهها بستگی دارد. ما در سال ۱۳۹۸ یک بررسی برای یکی از نهادهای تصمیمگیر انجام دادیم و گزارش کردیم که در سال ۲۰۱۷، از ۱۰ شرکت بزرگ آمریکایی، ۴۲ هزار پتنت ثبت شد و از ۱۰۰ دانشگاه برتر آمریکا ۶ هزار پتنت ثبت شد. همچنین، اکثر پتنتهای شرکتهای بزرگ تجاری شدند. این نشان میدهد که سهم بخش خصوصی در پیشرفت علم و فناوری در آمریکا و اروپا از دانشگاهها و بخش دولتی بیشتر است در حالی که در کشور ما تمام بار بر دوش دانشگاه است و این فشار، دانشگاه را با مشکل مواجه میکند.
رئیس انجمن ژنتیک ایران از «بخش خصوصی» به عنوان فرصت بزرگ برای کشور یاد کرد؛ چرا که بخش خصوصی میتواند پیشرفت علم و فناوری و اشتغال و رفاه و توسعه ایجاد کند و تاکید کرد: از این رو دولت باید ریلگذاری، زمینهسازی و مانعزدایی کند و امتیازاتی به بخش خصوصی بدهد تا بخص خصوصی نیز خدمات علمی و تحقیقاتی به کشور ارائه کند.
محمدی با بیان اینکه محصولات فناورانه حوزه بیوتکنولوژی به نزدیک ۶۰ کشور صادر میشود، افزود: از منظر تنوع محصول، در آسیا، ایران مقام نخست را دارد و از نظر سطح فناوری محصولات، ایران پس از چین، ژاپن و کره قرار گرفته است.
توجه ویژه به اقتصاد زیستی
این محقق حوزه زیست پزشکی با تاکید بر اینکه این دستاوردها بسیار ارزشمند است و باید به اقتصاد زیستی توجه ویژه صورت گیرد، افزود: گردش مالی اقتصاد زیستی در دنیا نزدیک به ۴ تریلیون دلار و سهم زیستفناوری حدود دو تریلیون دلار است. این میزان گردش مالی در حوزه بیوتکنولوژی به گردش مالی حوزه نفت نزدیک شده است (نفت حدود ۲.۳ تریلیون دلار گردش مالی دارد). از این رو زیست فناوری محصولی با ارزشافزوده بالا است و سودآوری این حوزه بسیار قابل توجه است.
محمدی با اشاره به گفته سرمایهگذاران بزرگ حوزه زیستفناوری کشور، با بیان اینکه سود محصولات این حوزه میتواند بین یک تا ۸۰ برابر قیمت تولید باشد، اظهار کرد: این میزان یعنی سود بسیار بالا. بنابراین سرمایهگذاری در این حوزه میتواند تحولی عظیم ایجاد کند و حتی جایگزین نفت شود.
محمدی تاکید کرد: در عرصه جهانی نیز آینده اقتصاد دنیا را هوش مصنوعی و زیستفناوری رقم میزنند و این دو صنعت هم اکنون نیز اقتصاد دنیا را متحول کردهاند و در آینده نقش بیشتری خواهند داشت.
رئیس انجمن ژنتیک با بیان اینکه زیستفناوری هم در ارتقای سلامت و هم در تأمین امنیت غذایی مؤثر است و امنیت غذایی بخشی از امنیت ملی است، با تاکید بر ضرورت خودکفایی کشور در تولید غذا برای انسان و دام، یادآور شد: اکنون واردات نهادههای دامی مانند ذرت و کلزا زیاد است؛ زمانی ۳ میلیون تن ذرت تولید میکردیم و اکنون به ۳۰۰ هزار تن رسیدهایم. این افت تولید باید آسیبشناسی شود. برای چنین موضوعی باید بیشتر دانشجو بپذیریم، اعضای هیات علمی جذب کنیم و فناوریهای نوین را در خدمت کشاورزی قرار دهیم. اینکه اکنون دانشجویان و اعضای هیات علمی رغبت کافی برای ورود به فناوریهای نوین کشاورزی ندارند، نیاز به بررسی دارد.
محمدی، فناوری را مثل هر ابزار دیگری دارای دو وجه دانست که اگر غلط استفاده شود، مضر است و اگر درست استفاده شود، مفید است، خاطر نشان کرد: بنابراین نباید اصل فناوری را قربانی سوء تفاهمهای احتمالی کنیم. باید مجهز شویم تا از ظرفیتها استفاده کنیم و از خودتحریمی و بیماری خودایمنی که با دست خود آن را بوجود آوردهایم، جلوگیری کنیم.
وی اضافه کرد: تراریختها در قانون کشور بهگونهای محدود شدهاند؛ اما به نظر من این فناوری میتواند برای امنیت غذایی اهمیت داشته باشد. محصولات مبتنی بر این فناوری میتوانند کمیت و کیفیت تولید را بالا ببرند و مصرف آفتکشها و سموم را کاهش دهند که برای سلامت انسان اهمیت فراوان دارد.
قوانین تشویق کننده شود تا امنیت غذایی حاصل شود
عضو هیات علمی دانشگاه تهران، افزود: اگر مثلاً هر سال ۲۰ درصد افزایش کمیت محصول داشته باشیم، ظرف ۷ تا ۱۰ سال میتوانیم تولید محصولات کشاورزی را صد تا چندصد درصد افزایش دهیم. اگر قوانین ما بهگونهای تشویقکننده باشد و محققان، دانشجویان و اساتید بتوانند از این فناوری بهدرستی استفاده کنند، از نفوذ محصولات خارجی غیرقابل اطمینان جلوگیری خواهد شد. وقتی خودمان تولید کنیم و بدانیم چه ژنی در محصول گذاشتهایم، امنیت غذایی و حوزه سلامت بهتر تأمین میشود تا اینکه محصولی را وارد کنیم که ندانیم چه ژنی وارد آن محصول شده است.
محمدی ادامه داد: یک جریان در دنیا تلاش میکند تا فقط مصرفکننده باشیم و تولید را خودشان انجام دهند؛ منشأ این رویکرد، برخی کشورهای بزرگ است که تولید و فرآوری را در اختیار دارند و به کشورهای دیگر محصولات و فناوری صادر میکنند و میگویند شما تولید نکنید و مصرف کنید. ما باید از این الگو فاصله بگیریم و تولیدکننده باشیم.
رئیس انجمن ژنتیک ایران اظهار کرد: دنیا، دنیای خودکفایی است و در جهان امروز باید قوی باشیم؛ چرا که مشاهده میکنیم که در بحرانها، برخی کشورها بهشدت از حقوق بشر و ملاحظات بینالمللی عبور میکنند، مثلاً محروم کردن مردم غزه از آب و غذا و این نشان میدهد که باید روی پای خود بایستیم تا در موقع لزوم دچار مشکل نشویم. ما توانایی لازم را داریم؛ فناوریهایی که آمریکا و اروپا دارند، در بسیاری زمینهها ما نیز داریم و باید از آنها استفاده کنیم، موانع را برداریم، نظارتها را درست انجام دهیم و قوانین را بهخوبی تصویب و اجرا کنیم تا مانع پیشرفت علم و فناوری نشوند.
وی افزود: در مجموع، اگر سیاستها و فرآیندها را تسهیل کنیم، مانعزدایی کنیم و تشویق کنیم، میتوانیم از ظرفیت عظیم علمی و فناورانه کشور استفاده کنیم و در حوزههای سلامت و امنیت غذایی استقلال و اقتدار حاصل کنیم.