سن گندم با نام علمی Eurygaster integriceps، از دسته حشرات هم‌بالان (Hemiptera) و خانواده Scutelleridae است. این آفت در اکثر مناطق گندم‌خیز کشور به‌ویژه مناطق شمال‌غرب، غرب، مرکز و شمال‌شرق شیوع دارد. حشره کامل به رنگ قهوه‌ای متمایل به خاکستری است و طول آن حدود ۱۰ تا ۱۲ میلی‌متر است.
سن گندم زمستان را به‌صورت حشره بالغ در مکان‌های مخفی مانند پای درختان، زیر برگ‌ها و بقایای گیاهی سپری می‌کند. با گرم شدن هوا در بهار، حشره‌ها به مزارع گندم مهاجرت کرده، تخم‌ریزی می‌کنند و نسل جدید آن‌ها وارد فاز پوره‌ای می‌شود. بیشترین خسارت این آفت در مرحله شیری و خمیری شدن دانه‌های گندم رخ می‌دهد.
این آفت با فرو بردن خرطوم خود در دانه‌های گندم، شیره آن را می‌مکد. نتیجه این تغذیه، چروکیدگی، سیاهی و پوکی دانه‌هاست. همچنین بزاق آن دارای آنزیم‌هایی است که پروتئین گلوتن را تجزیه کرده و موجب کاهش کیفیت آرد و نان می‌شود. حتی درصد بسیار کمی از آلودگی (کمتر از ۲ درصد) می‌تواند نانوایی آرد را دچار مشکل کند.
تأثیرات اقتصادی و کشاورزی آفت سن گندم
خسارت سن گندم به دو صورت کمی (کاهش عملکرد) و کیفی (کاهش کیفیت پخت) خود را نشان می‌دهد. این آفت می‌تواند تا ۳۰ درصد از محصول را از بین ببرد. کاهش کیفیت آرد نیز باعث برگشت محموله‌ها، افت قیمت محصول و خسارات سنگین به کشاورزان می‌شود.
از مهم‌ترین مضرات آفت سن گندم می‌توان به کاهش عملکرد محصول اشاره کرد به طوری که تغذیه آفت سن از ساقه‌ها و خوشه‌های گندم موجب کاهش تولید و افت عملکرد مزارع می‌شود. همچنین ترکیبات شیمیایی که آفت سن به دانه‌های گندم وارد می‌کند، باعث کاهش کیفیت آرد و در نتیجه افت کیفیت نان می‌شود.
آفت سن گندم باعث خسارت اقتصادی سنگین می‌شود به طوری که کاهش تولید و افت کیفیت محصول موجب ضررهای مالی گسترده برای کشاورزان می‌شود، به‌ویژه در مناطقی که اقتصاد آن‌ها وابسته به تولید گندم است. همچنین این آفت با تاثیری که در کاهش تولید گندم دارد می‌تواند امنیت غذایی کشور را تحت تأثیر قرار دهد و موجب افزایش قیمت محصولات غذایی شود.
وجود آفت سن گندم حتی می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی را نیز در پی داشته باشد؛ به طوری که استفاده گسترده از سموم برای کنترل آفت سن می‌تواند تأثیرات منفی بر محیط‌زیست و سلامت انسان داشته باشد.
روش‌های مبارزه با آفت سن گندم
مقابله با این آفت باید به صورت تلفیقی و چندوجهی انجام شود که یکی از وجوه آن مبارزه زراعی است که این مبارزه شامل شخم عمیق پس از برداشت، مدیریت بقایای گیاهی، کاشت به‌موقع، تناوب زراعی با محصولات غیرگندمی و استفاده نکردن از زمین‌های آلوده در سال‌های متوالی است.
مبارزه شیمیایی نیز یکی دیگر از راهکارهای مبارزه با سن گندم است به طوری که استفاده از سموم توصیه‌شده در زمان مناسب (پوره‌کشی) از مؤثرترین روش‌ها است. سموم متداول شامل دیازینون، دیمتوآت و فنیتروتیون هستند. زمان سم‌پاشی باید دقیقاً هنگام مشاهده پوره‌های سن دو باشد تا بیشترین اثرگذاری حاصل شود.
کنترل بیولوژیک نیز راهکار دیگری در مبارزه با این آفت زیان‌بار است به طوری که استفاده از دشمنان طبیعی مانند زنبورهای پارازیتوئید که تخم‌های سن گندم را شکار می‌کنند، در کاهش جمعیت آفت نقش مهمی دارد.
برای مبارزه با آفت سن گندم سیستم‌های ردیابی، پیش‌آگاهی و گزارش‌دهی منظم از میزان طغیان آفت، کشاورزان را قادر می‌سازد تا در زمان مناسب اقدامات لازم را انجام دهند. همچنین اطلاع‌رسانی به کشاورزان درباره نحوه شناسایی آفت، روش‌های کنترل و زمان دقیق مبارزه از طریق رسانه‌ها و کارشناسان محلی در این مسیر ضروری است.
نقش اقلیم در شدت آلودگی
شرایط آب‌وهوایی نظیر زمستان‌های ملایم، بهار زودرس و بارندگی‌های پراکنده می‌توانند موجب افزایش جمعیت سن گندم شوند. بنابراین، مدیریت اقلیمی و شناخت دقیق رفتار آفت در مناطق مختلف، برای برنامه‌ریزی مؤثر اهمیت دارد.
آفت سن گندم همواره باعث آسیب کشاورزان شده است در همین رابطه یک کشاورز به خبرنگار ایسنا، می‌گوید: به عنوان کشاورزی که بیش از دو دهه از عمر خود را صرف کشت گندم کرده‌ام، باید اذعان کنم که آفت سن گندم یکی از جدی‌ترین تهدیدهایی است که طی سال‌های اخیر به‌ویژه در زمان مراحل حساس رشد خوشه‌ها، به جان محصول ما افتاده است.
تقی صالحی با بیان اینکه این آفت نه تنها باعث کاهش چشم‌گیر عملکرد در واحد سطح می‌شود، بلکه با تغذیه از دانه‌های گندم در مرحله شیری و خمیری، عملاً کیفیت محصول را به‌شدت پایین می‌آورد. نتیجه این خسارات، کاهش شدید وزن هزار دانه، پایین آمدن گلوتن و در نهایت برگشت خوردن محصول توسط مراکز خرید است که نه تنها برای کشاورز زیان‌آور است، بلکه کل زنجیره تأمین آرد و نان کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: در سال گذشته، به دلیل نداشتن پیش‌آگاهی به‌موقع و تأخیر در توزیع سموم، بخشی قابل توجه از زمین‌های من آلوده شدند و متأسفانه محصولی با کیفیت پایین برداشت شد که با قیمت ناچیزی به فروش رفت.
او بیان می‌کند: انتظار ما کشاورزان از دستگاه‌های مسئول و نهادهای کشاورزی این است که با نگاه راهبردی‌تری به مدیریت آفات پرداخته و صرفاً به ارائه راهکارهای کلی بسنده نکنند. ما نیازمند سیستم دقیق پیش‌آگاهی، تأمین به‌موقع و گسترده سموم با نرخ یارانه‌ای، حضور میدانی کارشناسان در مزارع و آموزش‌های عملی در خصوص زمان و شیوه صحیح مبارزه با سن گندم هستیم.
یکی دیگر از کشاورزان نیز در این رابطه به خبرنکار ایسنا، می‌گوید: آفت سن گندم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین معضلات مزارع گندم‌کاری ما، هر ساله موجب خسارات سنگینی در ابعاد کمی و کیفی می‌شود. گسترش ناگهانی این آفت به‌ویژه در شرایط اقلیمی خاص، کنترل آن را دشوار می‌سازد و اگر کوچک‌ترین تعللی در مبارزه شیمیایی صورت گیرد، بخش زیادی از محصول از بین می‌رود.
میثم تقی‌لو عنوان می‌کند: متأسفانه ضعف در سامانه‌های هشدار سریع، کمبود سموم مؤثر در فصل پوره‌کشی و هزینه بالای تأمین تجهیزات مبارزه موجب شده تا بسیاری از کشاورزان، به‌رغم آگاهی از اهمیت سم‌پاشی، نتوانند اقدام مؤثری انجام دهند و در نهایت محصولشان فاقد ارزش اقتصادی شود.
وی تاکید می‌کند: ما کشاورزان از مسئولان کشاورزی کشور انتظار داریم که اولاً برنامه‌ریزی منسجمی برای توزیع عادلانه، به‌موقع و هدفمند نهاده‌های دفع آفات داشته باشند و ثانیاً شبکه نظارت فنی و میدانی خود را تقویت کنند تا حضور کارشناسان در زمین‌های کشاورزی صرفاً در قالب نشست‌های اداری نباشد. حمایت دولت از کشاورزان نباید تنها به خرید تضمینی گندم محدود شود، بلکه باید حلقه‌های مقدماتی زنجیره تولید، از جمله مبارزه با آفات و افزایش بهره‌وری، نیز مورد توجه قرار گیرد.
مبارزه با آفت سن گندم در ۱۵۰ هزار هکتار از مزارع استان زنجان
در رابطه با مبارزه با آفت سن گندم مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، می‌گوید: امسال بر اساس پایش‌های انجام‌شده پیش‌بینی می‌شود عملیات مبارزه با آفت سن گندم در حدود ۱۵۰ هزار هکتار از مزارع استان اجرا شود.
مجید بلالی عنوان می‌کند: تاکنون سم‌پاشی در سطح ۱۲ هزار هکتار اجرا شده و ادامه این عملیات برای کنترل مؤثر آفت در مزارع گندم ضروری است.
وی با بیان اینکه کشاورزان نیز باید مبارره با آفت سن گندم را جدی بگیرند، تاکید می‌کند: اجرای سم‌پاشی در مرحله سن مادر، با مشاوره کارشناسان پهنه و دراسرع‌وقت باید صورت پذیرد، چرا که باگذشت زمان آفت وارد مرحله زایشی و تخم‌ریزی شده و باعث کاهش شدید عملکرد و سن‌زدگی محصول خواهد شد.
سخن پایانی اینکه سن گندم تهدیدی جدی برای تولید پایدار گندم در کشور به‌شمار می‌آید. بدون مبارزه اصولی و دقیق با این آفت، امنیت غذایی، اقتصاد کشاورزی و کیفیت نان مصرفی جامعه در معرض خطر قرار خواهد گرفت. همکاری نزدیک کشاورزان، کارشناسان کشاورزی، دولت و نهادهای حمایت‌گر در مدیریت این آفت ضروری است. بهره‌گیری از دانش نوین و روش‌های تلفیقی، راهی مؤثر برای کاهش خسارت این آفت و حفاظت از محصول استراتژیک گندم است.