پسته، گوهری سبزین از دل خاک ایران، با قدمتی هزاران ساله، نه تنها طعمی بی‌نظیر به سفره‌ها می‌بخشد، بلکه از دیرباز، نمادی از ثروت، سلامتی و اقتدار اقتصادی این سرزمین بوده است. عطر و طعم دل‌انگیز پسته ایرانی، حاصل آب و هوای منحصربه‌فرد، خاک حاصلخیز و دستان هنرمند کشاورزانی است که با عشق و درایت، آن را پرورش داده‌اند. از باغ‌های سرسبز خراسان گرفته تا کویر تفتیده کرمان، هر دانه پسته، داستانی از تلاش و پیوند ناگسستنی انسان با طبیعت را در خود نهفته دارد.
این طلای سبز، نه تنها در بازارهای داخلی، بلکه در سراسر جهان، با کیفیتی بی‌بدیل و عطر و طعمی یگانه، جایگاهی ویژه یافته است. تنوع ارقام، از فندقی دل‌فریب گرفته تا اکبری کشیده و احمدآقایی دوست‌داشتنی، پاسخگوی سلایق گوناگون و نیازهای صنایع غذایی مختلف در سراسر جهان است. پسته ایرانی، فراتر از یک محصول کشاورزی، سفیر فرهنگی ایران است که با هر دانه‌اش، طعم غنی تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم را به جهانیان هدیه می‌دهد.
این صنعت ارزشمند، در سال‌های اخیر، با چالش‌های متعددی روبرو شده است. طلای سبز ایران، پسته، که زمانی نماد رونق و ثروت این سرزمین بود، این روزها با افول تولید و تهدید بحران روبروست. گزارش‌ها حاکی از کاهش ۳۵ درصدی میانگین برداشت پسته در خراسان رضوی در سال جاری است که زنگ خطری جدی برای این صنعت محسوب می‌شود. خشکسالی، تغییرات اقلیمی و مهم‌تر از همه، خاموشی‌های مکرر چاه‌های کشاورزی، سایه شوم خود را بر باغ‌های پسته انداخته و خساراتی هنگفت به بار آورده است.
در این میان، سهم پسته از کل خسارات حوزه باغبانی استان، ۵۴ درصد برآورد شده که نشان‌دهنده شدت آسیب‌پذیری این محصول است. با وجود این چالش‌ها، پسته خراسان رضوی همچنان جایگاه خود را در بازارهای جهانی حفظ کرده و حدود ۷۰ درصد از تولیدات به کشورهای مختلف صادر می‌شود، اما آیا این روند پایدار خواهد ماند؟ سیاست‌های ارزی، موانع صادراتی و مسائلی که بر سر راه تولید و بازاریابی این محصول قرار گرفته، آینده‌ای را پیش روی آن قرار داده که نیازمند تدبیر، تخصص و نگاهی نو است.
در همین راستا، با محمدعلی انجم شعاع -عضو هیئت امناء انجمن پسته ایران و همچنین با مدیر تولیدات گیاهی خراسان رضوی- به گفت‌وگو نشستیم تا از نزدیک، دردهای این صنعت و راهکارهای برون‌رفت از مشکلات را جویا شویم. محمدعلی انجم شعاع که سال‌ها در خط مقدم تولید و صادرات پسته حضور داشته، دیدگاهی عمیق و تجربه‌ای گرانبها از این صنعت در اختیار دارد و در این گفت‌وگو به تشریح مشکلات اساسی و ارائه راهکارهای عملی برای نجات این صنعت پرداخته است.
صادرکنندگان پسته حاشیه سود اندکی دارند
انجم شعاع عضو هیات امنا انجمن پسته ایران در گفت‌وگو با ایسنا به بررسی چالش‌های صادراتی پسته ایران پرداخت و موضوع سیاست تعهد ارزی را ضد تولید و صادرات دانست و اظهار کرد: در شرایطی که صادرکنندگان با چالش‌های جدی در صادرات پسته مواجه هستند، بانک مرکزی به دنبال دست‌اندازی به ارز صادرکنندگان پسته با قیمت‌های پایین‌تر و تخصیص ارز به واردکنندگان از جمله واردکنندگان موبایل است. این روند به صادرات و تولید پسته آسیب می‌زند و به توزیع رانت در بازار منجر می‌شود.
وی افزود: در واقع، صادرکنندگان پسته حاشیه سود اندکی دارند و نمی‌توانند دلار را با قیمت‌های پایین‌تر به بانک مرکزی بفروشند. در حال حاضر، رویه بانک مرکزی به نوعی محدود کردن صادرات و ایجاد رانت برای واردکنندگان است. در این شرایط، صادرکنندگانی که پسته را با دلار روز خریداری کرده‌اند، ورشکسته خواهند شد. این وضعیت به وضوح باعث ناپایداری در کل بازار پسته می‌شود. آتش عقبه این تصمیم دولتی، تولیدکنندگان پسته را هم می‌سوزاند؛ چون این یک زنجیرۀ به هم پیوسته است.
بهای سنگین صادرات در سایه قیمت‌گذاری دستوری
عضو هیئت امناء انجمن پسته ایران با ذکر مثالی در این خصوص گفت: به عنوان مثال، اگر صادرکنندگان پسته محصول را با قیمت هشت دلار بخرد و قیمت روز دلار در بازار داخلی ۱۰۰ هزار تومان باشد، قیمت ریالی پسته با هزینه‌ها و یک الی دو درصد سود باید حدود ۸۵۰ هزار تومان باشد. به نظر شما آیا ممکن است صادرکننده واقعی بتواند ارز خود را به قیمت ۸۰ هزار تومان به بانک مرکزی بفروشد! این رویه سبب می‌شود که هر کیلو پسته حداقل ۲۰۰ هزار تومان ضرر داشته باشد.
وی اظهار کرد: سیاست‌های ارز چند نرخی، دستکاری قیمت‌ها و ساختن قیمت‌های دروغین و دستوری همگی از مصادیق اخلال در بازار ارز و رانت‌خوارپروری است. مثلاً تخصیص ارز ارزان‌تر به واردات کالاهایی چون موبایل، عدس، روغن و یا هر کالای دیگر از طرفی منجر به ایجاد رانت می‌شود. از سوی دیگر، این کار نهاد تولید برای صادرات را در کشور تضعیف کرده است.
انجم شعاع تأکید کرد: کاهش انگیزه برای صادرات و فشار بر تولید از پیامدهای عدم انطباق بین هزینه واقعی و نرخ بازگشت ارز است. وقتی صادرکننده به بانک مرکزی مراجعه می‌کند، با این مسئله مواجه می‌شود که باید ارز خود را با قیمت پایین‌تری بفروشد. این موضوع باعث می‌شود که صادرکنندگان صادرات خود را متوقف کنند یا به فروش محصولات در بازارهای غیررسمی روی بیاورند؛ در واقع، این وضعیت به نوعی ایجاد مانع برای صادرات است.
افزایش صادرات پسته در گرو رساندن این محصول به قیمت واقعی است
وی توضیح داد: راهکار اساسی برای ریشه‌کن کردن این معضل رساندن قیمت پسته به نرخ واقعی از طریق پرهیز از دستکاری قیمت ارز و رفع مانع تعهد ارزی است؛ چراکه وقتی ارزش ریال در مقابل دلار افت کرده و بهترین شرایط برای رونق تولید کالاهای صادراتی و صادرات است، باید دولت این مانع را رفع کند و سیاست چندنرخی را پیش ببرد.
عضو هیئت امناء انجمن پسته بیان کرد: در سوی دیگر این معادله، واردکنندگان قرار دارند که از ساختار موجود، به ویژه دسترسی به ارز ترجیحی یا نیمایی، بهره‌برداری می‌کنند. این افراد می‌توانند کالاها را با نرخ‌های یارانه‌ای وارد کرده و در بازار داخلی با قیمتی بالاتر به فروش برسانند. این فرآیند به وضوح نشان‌دهنده توزیع رانت است، چراکه سود حاصله نه بر مبنای ارزش افزوده واقعی در تولید، بلکه براساس نزدیکی به منابع تخصیص ارز دولتی شکل می‌گیرد.
وی بر لزوم اصلاح ساختار برای پایداری اقتصادی تاکید و تصریح کرد: وضعیت فعلی، یک چرخه معیوب است که در آن صادرکنندگان و تولید کنندگان، متحمل هزینه‌های سنگین ناشی از سیاست‌های ارزی می‌شوند؛ در حالی که رانت‌خواران از شکاف‌های قیمتی منتفع می‌گردند.
مزیت‌های رقابتی پسته ایرانی؛ طعم، کیفیت و بازار پویا
عضو هیئت امناء انجمن پسته ایران با بیان اینکه پسته ایرانی به عنوان یکی از محصولات باکیفیت و خوشمزه در بازارهای جهانی شناخته می‌شود، افزود: در کشورهایی که طعم برایشان اهمیت دارد، پسته ایرانی مطلوب‌تر از اغلب پسته‌های موجود در بازار است. در بازار خاورمیانه و هند، پسته ایران اولویت دارد. در بازار چین، خریداران به دنبال قیمت‌های پایین‌تر هستند و در بازار روسیه، به‌دلیل تحریم‌ها علیه روسیه، پسته ایرانی به‌عنوان گزینه‌ای مناسب‌تر شناخته می‌شوند. در شمال آفریقا نیز، پسته ایرانی به دلیل طعم و کیفیت بالا مورد استقبال قرار می‌گیرد.
وی اظهار کرد: در حال حاضر، صادرات مغز پسته ایرانی به دلیل کیفیت در صنایع مختلف به شدت افزایش یافته است. شعارهایی که انجمن پسته ایران در نمایشگاه‌ها برای تبلیغ پسته ایرانی استفاده می‌کند، به خوبی نشان‌دهنده مزیت‌های این محصول است. این شعارها شامل «طعم بهتر»، «تنوع واریته»، و «عیار بالاتر» است. به عنوان مثال، در یک کیلو پسته فندقی ایرانی، حدود ۵۸ درصد مغز وجود دارد، در حالی که این مقدار برای پسته آمریکایی بین ۵۰-۴۸ گرم است. راز طعم پسته ایرانی اقلیم منحصربه‌فرد ایران است. علاوه بر این، پسته ایرانی به دلیل شرایط اقلیمی خاص خود، دارای روغن بیشتری است که به طعم و خوشمزگی آن کمک می‌کند.
عضو هیئت امناء انجمن پسته ایران ادامه داد: صنعت پسته آمریکا با تولید سالانه ۵۰۰ هزار تن، رقمی قابل توجه در مقایسه با ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تن پسته ایران دارد. صنعت پسته آمریکا توانسته است با تبلیغات مؤثر، قیمت محصول پسته را افزایش دهد و این موضوع به پسته ایران هم کمک کرده تا به قیمت مناسب‌تری فروش برود. هزینه‌های بالای تولید در آمریکا فعلا مانع از کاهش قیمت‌ها می‌شود. در حالی که ممکن است در آینده با افزایش تولید آن‌ها، قیمت‌ها تحت فشار قرار بگیرند.
وی برای حفظ توان رقابتی با پسته آمریکا، اظهار کرد: باید تلاش کنیم تا متوسط برداشت خود را افزایش دهیم؛ در حالی که متوسط برداشت در آمریکا حدود سه تن پسته خشک در هکتار است، به طور کلی برداشت کمتری داریم. برخی از کشاورزان ایرانی با امکانات کمتر، برداشت بالاتری دارند. در نهایت، برای حفظ و گسترش بازار پسته ایرانی، نیاز به استراتژی‌های مؤثری داریم که به بهبود کیفیت و افزایش برداشت کمک کند.
بازار پسته ایران؛ رقابت سالم به نفع مصرف‌کننده
وی با بیان اینکه بازار پسته ایران به عنوان یکی از بازارهای رقابتی و پویا در سطح جهانی شناخته می‌شود، بیان کرد: با وجود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار فروشنده و ۲۰۰ تا ۳۰۰ صادرکننده، بازار پسته ایران به شدت متنوع و پراکنده است. این تنوع باعث می‌شود که هیچ‌یک از فروشندگان نتوانند به راحتی با یکدیگر لابی کنند و قیمت‌ها را بالا یا پایین ببرند. به عبارت دیگر، رقابت در بازار پسته ایران به نفع مصرف‌کنندگان است و این امر موجب حفظ کیفیت و قیمت مناسب پسته ایرانی می‌شود.
انجم شعاع در خصوص بازار پسته آمریکا، گفت: بازار پسته آمریکا عمدتاً تحت کنترل شش تا هفت شرکت بزرگ است که حدود ۶۰ درصد از تولید را در اختیار دارند. این شرکت‌ها به راحتی می‌توانند با یکدیگر همکاری کنند و قیمت‌ها را تحت کنترل بگیرند. این شرایط به آن‌ها این امکان را می‌دهد که در صورت نیاز، قیمت‌ها را افزایش دهند یا حتی کیفیت را کاهش دهند. این عدم تنوع در بازار پسته آمریکا، می‌تواند به ضرر مصرف‌کنندگان تمام شود.
وی توضیح داد: رقابت در بازار پسته ایران نه تنها به حفظ قیمت‌ها کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود که تولیدکنندگان به کیفیت محصول خود توجه بیشتری داشته باشند. این ویژگی‌ها به پسته ایرانی مزیت رقابتی قابل توجهی می‌دهد و باعث می‌شود که مصرف‌کنندگان در داخل و خارج از کشور به آن اعتماد کنند.
خلاصه‌ای از مشکلات و آینده صنعت پسته ایران
وی خاطرنشان کرد: صنعت پسته ایران با چالش‌های جدی همچون تعهد ارزی و کاهش متوسط برداشت تولید مواجه است. این مشکلات نه تنها بر کیفیت و کمیت تولید تأثیر می‌گذارد، بلکه جایگاه ایران در بازارهای جهانی را نیز تحت الشعاع قرار می‌دهد. اگر سیاست‌های ارزی کشور تجدید نظر و کار صادرات تسهیل شود، می‌توان به بهبود وضعیت این صنعت امیدوار بود.
انجم شعاع افزود: با بهبود روش‌های کشاورزی و استفاده از تکنولوژی‌های نوین، می‌توان به افزایش برداشت و کیفیت پسته دست یافت. در نهایت، با اتخاذ راهکارهای مؤثر و همکاری تمامی ذینفعان، آینده‌ای روشن برای صنعت پسته ایران رقم خواهد خورد.
افول طلای سبز؛ پیش‌بینی کاهش ۳۵ درصدی تولید
علی اصغر امانیان -معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی- در گفت‌وگو با ایسنا در بررسی وضعیت تولید پسته در خراسان رضوی اظهار کرد: در سال جاری حجم تولید پسته تر ۳۵۰ هزار تن و میزان تولید پسته خشک بین ۶۵ تا ۷۵ هزار تن تخمین زده شده است. با این حال، میانگین برداشت پسته در سال جاری به ۷۵۰ کیلوگرم پیش‌بینی شده که نسبت به سال گذشته با کاهش ۳۵ درصدی مواجه است.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: ارقام غالب و تجاری پسته شامل بادامی سفید، فندقی، احمدآقایی، کله قوچی و اکبری است که هر یک به نوبه خود در بازار محبوبیت خاصی دارند.
وی شهرستان‌های عمده تولید پسته در استان را شامل مه ولات، بردسکن، خوشاب و رشتخوار دانست و گفت: در همه شهرستان‌ها به جز شهرستان‌هایی مانند قوچان، طرقبه شاندیز، چناران و گلبهار پسته تولید می‌شود.
تهدید خاموش چاه موتورها؛ پسته استان در آستانه بحران
امانیان به عوامل کاهشی تولید پسته در استان اشاره و تاکید کرد: یکی از عوامل اصلی کاهش تولید پسته در کشور، خاموشی‌های مکرر و طولانی‌مدت چاه‌های کشاورزی است. این خاموشی‌ها به طور مستقیم بر تأمین آب باغ‌های پسته تأثیر می‌گذارند و باعث می‌شوند که درختان پسته، که به آب فراوانی نیاز دارند، دچار تنش و کمبود آب شوند. در این شرایط، چاهی که می‌تواند آب مورد نیاز باغ را تأمین کند، به مدت ۱۰ ساعت در روز خاموش می‌شود. این وضعیت نه تنها به سلامت درختان آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند به کاهش کیفیت و کمیت محصول نهایی نیز منجر شود.
وی ادامه داد: همچنین دبی برداشت چاه‌ها نیز در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته و بر این چالش‌ها افزوده است. این معضل در کنار گرما، کمبود برق، سال‌های کم باران و تشدید تغییرات و تنش‌های دمایی، به طور کلی خساراتی را بر تولید پسته استان وارد آورده است. کل میزان خسارات از خاموشی چاه موتورها ۱۶.۵ همت در حوزه باغبانی استان رقم زده که ۵۴ درصد آن به تنهایی مربوط به پسته است.
پسته خراسان در بازارهای جهانی؛ ۷۰ درصد تولید در مسیر صادرات
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: وضعیت صادرات پسته نیز قابل توجه است، به طوری که حدود ۷۰ درصد از تولیدات به کشورهای مختلف صادر می‌شود. میزان صادرات از تولیدات استان به حدود ۵۵ هزار تن معادل ۷۰ درصد می‌رسد و کشورهای مقصد شامل چین، افغانستان، کشورهای عربی، روسیه و برخی کشورهای اروپایی هستند.
در نهایت صنعت پسته ایران در یک نقطه بحرانی قرار دارد که ترکیبی از سیاست‌های ارزی زیان‌دهنده و چالش‌های اقلیمی شدید، تولید و صادرات را تهدید می‌کند؛ لذا اصلاح فوری سیاست‌های ارزی، مدیریت پایدار منابع آبی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در تولید و صادرات، گام‌های حیاتی برای احیاء این صنعت ارزشمند و حفظ جایگاه آن در بازارهای جهانی هستند.