در شرایطی که رشد اقتصادی کشور در گرو توسعه صادرات غیرنفتی و سرمایه‌گذاری در صنایع مادر است، بررسی بازار کشورهای همسایه نشان می‌دهد فرصت بی‌نظیری برای تبدیل ایران به هاب غذایی منطقه وجود دارد. کشوری با اقلیم چهار فصل و بازار تشنه‌ای در اطراف آن، تنها به برنامه‌ریزی، عزم ملی و سیاست‌گذاری هوشمند نیاز دارد تا مزه توسعه را بچشد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در آغاز سال ۱۴۰۴، با تاکید بر شعار «سرمایه‌گذاری برای تولید»، نقشه راهی روشن برای جهش اقتصادی کشور ترسیم کردند. در این مسیر، یکی از ظرفیت‌های پنهان مانده اما بسیار راهبردی، صنایع غذایی و کشاورزی است. این حوزه نه تنها ظرفیت اشتغال‌زایی بالا دارد، بلکه با داشتن مزیت‌های اقلیمی و دسترسی به بازارهای پیرامونی، می‌تواند موتور محرک صادرات غیرنفتی ایران باشد.
بر اساس آمار گمرک، محصولات کشاورزی و غذایی ایران در سال ۱۴۰۳ سهمی حدود ۳.۷ درصد از تولید ناخالص داخلی و ۱۸ درصد از اشتغال صنعتی داشته‌اند. با این حال، سهم ایران از صادرات جهانی این حوزه تنها ۰.۳ درصد است؛ رقمی که در مقایسه با ظرفیت‌های کشور، نه‌تنها ناچیز، بلکه نگران‌کننده است.
در این گزارش، به صورت دقیق‌تر به بررسی فرصت‌های صادراتی ایران به ۱۴ کشور کلیدی در منطقه خواهیم پرداخت؛ کشورهایی که با جمعیتی بیش از ۶۰۰ میلیون نفر می‌توانند نقش کلیدی در رونق صادرات غیرنفتی ایران ایفا کنند.
فرصت‌های صادراتی غذایی ایران
۱. ترکمنستان
جمعیت: حدود ۷ میلیون نفر
بازار بکر و وابسته به واردات در حوزه میوه، لبنیات و حبوبات. ایران با مرز زمینی و فرهنگی مناسب، گزینه اول واردات بسیاری از اقلام است.
محصولات هدف: لبنیات، حبوبات، میوه، صیفی‌جات
چالش‌ها: زیرساخت ترانزیتی و بوروکراسی اداری
۲. قزاقستان
جمعیت: حدود ۲۰ میلیون نفر
بازاری بزرگ با نیاز به واردات محصولات خاص و فرآوری‌شده. ظرفیت صادرات زعفران، رب و کنسرو بالا است.
محصولات هدف: زعفران، خرما، رب گوجه، کنسرو
چالش‌ها: بعد مسافت، تطابق استانداردها
۳. آذربایجان
جمعیت: حدود ۱۰ میلیون نفر
بازاری سنتی و همسایه مطمئن. محصولات ایرانی محبوبیت بالایی دارند.
محصولات هدف: زعفران، لبنیات، مواد غذایی بسته‌بندی
چالش‌ها: رقابت ترکیه، تعرفه‌های جدید
۴. ترکیه
جمعیت: حدود ۸۵ میلیون نفر
تولیدکننده بزرگ اما بازار مصرف‌کننده برای محصولات خاص مثل زعفران و خرما.
محصولات هدف: خرما، زعفران، میوه خشک
چالش‌ها: رقابت شدید، تعرفه بالا
۵. روسیه
جمعیت: حدود ۱۴۰ میلیون نفر
بزرگ‌ترین بازار بالقوه صادراتی. پس از تحریم‌های غرب، تمایل بالا به واردات از کشورهای شرقی دارد.
محصولات هدف: کیوی، سیب، سبزیجات، لبنیات
چالش‌ها: لجستیک، مشکل تبادلات مالی
۶. ارمنستان
جمعیت: حدود ۳ میلیون نفر
بازار کوچک اما باثبات. محصولات ایرانی در این کشور شناخته شده هستند.
محصولات هدف: لبنیات، سبزیجات، میوه خشک
چالش‌ها: اندازه بازار، واردات اروپایی
۷. کویت
جمعیت: حدود ۴.۵ میلیون نفر
اقتصاد ثروتمند و مصرف‌گرای خلیج فارس. فرصتی برای صادرات محصولاتی با بسته‌بندی لوکس و با کیفیت.
محصولات هدف: لبنیات، خرما، آب‌میوه
چالش‌ها: استاندارد بالا، مجوز واردات
۸. بحرین
جمعیت: حدود ۱.۷ میلیون نفر
بازار کوچک ولی پرظرفیت برای اقلام سنتی مانند زعفران و خرما.
محصولات هدف: زعفران، خرما، عرقیات گیاهی
چالش‌ها: روابط سیاسی، محدودیت مجوز
۹. عمان
جمعیت: حدود ۵.۵ میلیون نفر
دروازه‌ای به شرق آفریقا، بازار باثبات برای محصولات غذایی ایران.
محصولات هدف: ماهی، میگو، خرما، میوه تازه
چالش‌ها: رقابت با هند و شرق آسیا
۱۰. قطر
جمعیت: حدود ۳ میلیون نفر
کشوری کوچک ولی با درآمد بالا و نیاز شدید به واردات. ذائقه مشابه به محصولات ایرانی.
محصولات هدف: سبزیجات، خرما، لبنیات
چالش‌ها: رقابت ترکیه، حمل سریع
۱۱. عراق
جمعیت: حدود ۴۵ میلیون نفر
مهم‌ترین شریک غذایی ایران. حدود ۹۵٪ نیاز کشاورزی خود را وارد می‌کند. نزدیکی مذهبی، فرهنگی و مرز مشترک، مزیت صادراتی ایران را تقویت کرده است.
محصولات هدف: میوه، سبزیجات، لبنیات، برنج، خرما
چالش‌ها: امنیت، تغییرات قوانین گمرکی، رقابت ترکیه و اردن
۱۲. افغانستان
جمعیت: حدود ۴۲ میلیون نفر
بازاری وابسته به واردات، به‌خصوص در حوزه غذاهای پایه. فرصت برای توسعه صادرات اقلام اساسی و ارزان‌قیمت.
محصولات هدف: سیب، خرما، گوجه‌فرنگی، لبنیات
چالش‌ها: مشکلات سیاسی و اقتصادی، نبود بانک مرکزی فعال
۱۳. امارات متحده عربی
جمعیت: حدود ۱۰ میلیون نفر
یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان مواد غذایی در منطقه. دوبی و شارجه بازارهای مهم برای فرآورده‌های ایرانی‌اند.
محصولات هدف: خرما، پسته، زعفران، فرآورده‌های دریایی
چالش‌ها: کیفیت بسته‌بندی، رقابت هند، برندینگ ضعیف
۱۴. پاکستان
جمعیت: حدود ۲۴۰ میلیون نفر
بازار بزرگ و پرتقاضا با تولید داخلی ناکافی در برخی بخش‌ها. نزدیکی فرهنگی، مذهبی و اقتصادی زمینه‌ساز گسترش صادرات است.
محصولات هدف: سیب، انار، خرما، لبنیات
چالش‌ها: زیرساخت گمرکی، رقابت داخلی، نوسانات ارزی
ایران؛ گام بلند به‌سوی قطب غذایی منطقه با تکیه بر بازار ۶۰۰ میلیونی همسایگان
در پایان اینکه؛ ایران با داشتن مرز مشترک و ارتباط فرهنگی با کشورهای اطراف، در مجاورت بازاری ۶۰۰ میلیون نفری قرار دارد. بازارهایی که در بسیاری از موارد، به شدت وابسته به واردات مواد غذایی هستند. از آسیای مرکزی گرفته تا خلیج فارس، ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش غذایی، از مزیت جغرافیایی و اقلیمی خود به‌طور کامل بهره‌برداری کند.
از دیدگاه کارشناسان اقتصادی؛ «سفره کشورهای منطقه هنوز جا برای محصولات ایرانی دارد»؛ این جمله تنها یک شعار نیست، یک راهبرد صادراتی است.
اگر صنایع غذایی کشور به جای تولید صرفاً برای داخل، نگاه منطقه‌ای و استاندارد جهانی داشته باشند، ایران می‌تواند به قطب غذایی منطقه تبدیل شود. مهم آن است که دولت، بخش خصوصی و صادرکنندگان، در کنار هم، نقشه راهی عملیاتی ترسیم کنند.