طرح توزیع شیر در مدارس کشور نه تنها به عنوان یک وظیفه ملی و سلامتمحور شناخته میشود، بلکه با رعایت دستورالعملهایی به اجرا درمیآید که حتی سختگیرانهتر از ضوابط حاکم بر بازار عمومی است. این سختگیریها با هدف تضمین سلامت دانشآموزان و ارائه محصولی با بالاترین کیفیت صورت میگیرد.
تصفیه و اعتباربخشی واحدها:
- مجوز محدود: از میان حدود ۳۵۰ واحد تولیدی لبنی در سطح کشور، تنها ۷۰ تا ۸۰ واحد موفق به دریافت مجوز مشارکت در طرح شیر مدارس شدهاند.
- اختصاص به برندهای معتبر: این برنامه عملاً تنها به کارخانههای معتبر، برندهای شناختهشده و واحدهای تولیدی دارای سابقه بهداشتی «عاری از خطا» اختصاص یافته است.
۲. استانداردهای سختگیرانه کیفیت و تأمین مواد اولیه
استانداردهای شیر مدرسه توسط سازمان غذا و دارو و سازمان ملی استاندارد تعیین شده و دستورالعمل اجرایی آن توسط شورای عالی سلامت کشور (به ریاست رئیسجمهور) ابلاغ میشود.
الف) گرید و منبع شیر
تنها کارخانههای لبنی که دارای گرید A از سوی سازمان غذا و دارو باشند، مجاز به مشارکت در طرح هستند. این شرط به صورت مستقیم با منبع تأمین شیر مرتبط است:
- شیر صنعتی (گرید A): شیر مصرفی در این طرح باید «شیر صنعتی» باشد. این شیر تنها از گاوداریهای کاملاً مکانیزه و تحت نظارت مستمر واحد دامپزشکی تولید و جمعآوری میشود.
- ممنوعیت شیر غیرصنعتی: شیر جمعآوریشده از دامداران روستایی و خرد، به دلیل تنوع منابع، عدم کنترل مداوم شرایط بهداشتی و در نتیجه بار میکروبی بالاتر، برای تولید شیر استریل مناسب تشخیص داده نشده و مجاز به استفاده در این طرح نیست.
ب) سابقه بهداشتی بدون خطا
شرط دوم برای ورود به طرح، عدم داشتن هرگونه گزارش منفی در سال گذشته از سوی نهادهای نظارتی است. این نظارت شامل تمامی حوزهها میشود:
- بستهبندی
- نشانهگذاری
- سایر مؤلفههای بهداشتی
- محرومیت در صورت وجود تخلف: هر شرکتی که حتی یک گزارش نامطلوب در سوابق خود داشته باشد، از مشارکت در طرح محروم خواهد شد.
۳. مشخصات فنی محصول و محدودیتهای تغذیهای
الف) نوع شیر و ماندگاری
شیر توزیعی در مدارس از نوع شیر استریل (UHT) است و هیچگونه ماده نگهدارندهای ندارد. فرآیند استریلیزاسیون باعث میشود تا بار میکروبی شیر به صفر برسد و در بستهبندی کاملاً ایزوله (معمولاً پاکتهای هفتلایه استریل) قرار میگیرد که این امر ماندگاری آن را افزایش میدهد.
ب) درصد چربی
شیر توزیعی دارای ۲.۵ درصد چربی است. این میزان چربی بر اساس توصیههای وزارت بهداشت و با توجه به:
- نیازهای تغذیهای دانشآموزان
- ملاحظات اقتصادی
تعیین شده است. (شیر خام دریافتی از گاوداریها معمولاً ۴.۸ درصد چربی دارد).
سازمان غذا و دارو اجازه توزیع شیر طعمدار (مانند کاکائو یا توتفرنگی) در مدارس را نمیدهد. دلایل این ممنوعیت عبارتند از:
- میزان قند بالا: مواد طعمدهنده عمدتاً شامل اسانسهایی هستند که ۷۰ تا ۸۰ درصد آنها را قند تشکیل میدهد.
- خطر دیابت: مصرف این میزان قند در سنین پایین میتواند خطر ابتلا به دیابت را افزایش دهد.
- پیچیدگی نظارت: استانداردسازی و کنترل دقیق مواد طعمدهنده فرآیندی بسیار پیچیده و هزینهبر است.
۴. سازوکار قراردادها و نظارت بر توزیع
طرح شیر مدارس از نظر اجرایی یک فرآیند سهجانبه و نظارتشده است.
الف) قراردادهای سهامضایی
تمامی قراردادهای توزیع شیر مدرسه سهطرفه بوده و امضای نمایندگان زیر در آن الزامی است:
- وزارت آموزش و پرورش
- شرکت لبنی طرف قرارداد
- دانشگاه علوم پزشکی استان
این ساختار، نظارت مشترک و تضمین کیفیت را در سراسر فرآیند توزیع تضمین میکند.
ب) ساختار اجرایی برنامه
اجرای این طرح بهصورت استانی مدیریت میشود، در حالی که تدارکات و تأمین کلی محصول مورد نیاز بهصورت ملی انجام میشود. تاکنون نیز برگزاری «جشن شیر» در ۲۲ استان کشور، نمادی از آغاز و اهمیت این برنامه بوده است.
۵. فواید طرح و وضعیت تأمین (افزودههای تکمیلی)
اجرای طرح شیر مدارس دارای مزایای فراتر از بعد تغذیهای دانشآموزان است و تأثیرات گستردهای بر اقتصاد و صنعت دارد.
الف) تأثیر بر صنعت و اقتصاد
- تقویت سلامت نسل آینده (هدف اصلی).
- کمک شایانی به رشد صنعت لبنیات کشور.
- افزایش ظرفیت تولید شیر استریل در داخل.
- توسعه خطوط تولید پاکتهای استریل هفتلایه در کشور.
ب) وضعیت تأمین و چالشها
- تأمین سراسری: قویترین شرکتهای لبنی کشور، باکیفیتترین شیر را حتی به دورترین نقاط از جمله استانهایی مانند سیستان و بلوچستان ارسال کردهاند و از نظر تأمین محصول، مشکلی وجود ندارد.
- وقفههای مقطعی: وقفههایی که بهصورت موقت در برخی مناطق مشاهده شده است، عمدتاً ناشی از ابهام در تعریف مناطق «کمبرخوردار» و همچنین نابسامانیهای مقطعی بازار لبنیات بوده است.
(نکته تکمیلی بر اساس گزارشهای قبلی): هرچند مسئولین بر آمادگی تولیدکنندگان تأکید دارند، اما در سال تحصیلی جاری (۱۴۰۴-۱۴۰۵)، اجرای بهموقع مصوبه توزیع شیر مدارس به دلیل تعلل وزارت آموزش و پرورش متوقف یا با تأخیر مواجه شده است، با وجود آنکه دولت بودجهای برای این امر اختصاص داده است. این تأخیرها نشاندهنده چالشهای مدیریتی در کنار مسائل تأمین است.