گل محمدی یا رز اصفهانی نام نوعی گل رز است که از دیرباز در ایران کشت می شده بنابراین گل ملی کشور ایران محسوب می شود از برخی نمونه های این گل که رنگی صورتی روشن و متوسط تا سرخ روشن دارد، گلاب می‌گیرند و گل سرخ از تیره رزاسه که گل و غنچه خشک تازه آن قابل مصرف است و مقاومت زیادی در مقابل کم آبی دارد.
این گل رازآلود و خوش‌عطر، تنها یک گیاه اقتصادی نیست؛ بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ایران زمین محسوب می‌شود، با این حال داده‌های رسمی نشان می‌دهد این میراث ارزشمند نتوانسته است آنچنان که باید به موتور محرکی برای اقتصاد ملی و اشتغال‌زایی تبدیل شود.
عمده محصول گل محمدی؛ گلاب، اسانس، غنچه و گلبرگ خشک و پودر گلبرگ است که از آن‌ها در صنایع دارویی، عطرسازی، فراورده‌های بهداشتی و آرایشی و صنایع غذایی استفاده می شود، اما از آنجایی که عصاره و گلاب آن از دمشق به اروپا رفته است، اروپاییان آن را رز دمشقی می‌نامیدند.
ایران یکی از کشورهایی است که در بخش‌های مرتبط با گلاب‌گیری، روغن‌گیری و تولید عطر از گل گلاب در حال فعالیت است.
بنابراین ایران با پیشینه‌ای چندصدساله در کشت گل محمدی یکی از بازیگران اصلی این عرصه و میراث کهن گرانقدر این سرزمین به شمار می رود، اما سلطه بلامنازعه ترکیه و بلغارستان در بازارهای جهانی همراه با چالش های داخلی جایگاه واقعی این گل را در اقتصاد کشور با ابهام روبرو کرده است.
ایران رتبه نخست تولید غنچه و گلاب در جهان
بر اساس آمارها نزدیک ۹۰ هزارتن گل محمدی در سطح زیرکشت حدود ۳۰ هزار هکتار تولید می شود که از این میزان حدود ۲۲ هزارتن گل خشک استحصال می شود که نشان می دهد ایران رتبه نخست تولید گلاب و غنچه گل محمدی جهان را دارد.
پایش بازار نشان می دهد: قیمت هر کیلوگرم غنچه گل محمدی خشک در بازار داخلی بسته به کیفیت و منطقه بین ۱.۵ میلیون تا ۳ میلیون تومان، هر لیتر اسانس باکیفیت گل محمدی بیش از ۸ هزار تا ۱۵ هزار دلار در بازارهای جهانی قیمت دارد.
ترکیه، بلغارستان، مراکش و عربستان سعودی در تولید و صادرات گل محمدی و فراورده های آن با ایران رقابت دارند. در حالی که ترکیه و بلغارستان از فناوری‌های تقطیر با بخار آب و استخراج با سیال فوق بحرانی برای تولید اسانس با کیفیت استفاده می‌کنند، بیشتر واحدهای ایرانی از روش‌های سنتی بهره می‌برند. بنابراین ارزش صادراتی این محصول برای ایران به دلیل خام فروشی و فقدان برند معتبر بسیار کمتر از پتانسیل واقعی آن است.
اگرچه ایران در سال های اخیر گام هایی برای ثبت نشان جغرافیایی گل محمدی برداشته است اما این نشان تا پایان سال ۱۴۰۳ هنوز به صورت بین‌المللی و در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) به ثبت نرسیده است. دلیل اصلی این امر نبود متولی واحد، استانداردسازی نشدن کیفیت در سطح ملی و جهانی و ناتوانی در ارائه پرونده ای مستند و یکپارچه است.
به نظر می رسد نوسازی صنعت فرآوری (ارایه تسهیلات ارزان قیمت برای تجهیز واحدهای فرآوری به دستگاه‌های تقطیر مدرن)، تدوین استاندارد ملی الزام‌آور(مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی)، تشکیل اتحادیه صادراتی قدرتمند (جلوگیری از رقابت داخلی مخرب و تنظیم بازار)، تبدیل گل محمدی به یک مقصد گردشگری (توسعه باغ‌های نمایشی و تورهای گردشگری عطر در استان‌های اصلی) و حمایت از تحقیقات برای تولید فرآورده‌های نوین (اسپری‌های خوشبوکننده، محصولات آرایشی و دارویی) از راهکارهای توسعه ای این بخش است.
صادرات ۱۰ میلیون دلاری گل محمدی
پیش از این حسین زینلی مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی در این خصوص گفته بود: ایران صادرات ۱۰ میلیون دلاری گل محمدی به ۳۶ تا ۳۸ کشور جهان دارد که نشان دهنده سهم بیش از ۷۰ درصدی در بازار جهانی است.
وی برداشت گل محمدی در گلستان های نوین را بین ۶ تا ۷ تن در هکتار عنوان کرد و اظهارداشت: با توجه به اینکه تولید اسانس گل محمدی در اولویت قرار دارد بنابراین با توسعه مکانیزاسیون و راه اندازی دستگاه های جدید می توانیم اسانس نوع یک را به شکل کیفی و جدی تری پیگیری کنیم درهمین راستا سال گذشته برای مکانیزاسیون اسانس گیری تسهیلات ۸۰ درصدی ارایه شد.
برگزاری همایش ایران سرزمین گل محمدی در پایان آبان ماه
در این پیوند ایرج رستگار رئیس انجمن صنفی کشت بافت ایران روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا درباره ثبت جهانی گل محمدی به نام کشورهایی مانند عربستان و ترکیه و برگزاری همایش گل محمدی در آبان ماه گفت: با وجود اینکه ایران سابقه کشت دیرینه گل محمدی را دارد تاجایی که در حوزه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و دینی در زندگی مردم عجین شده است اما پیش از این عربستان گل محمدی را با عنوان رز طائف به ثبت جهانی رسانده و ترکیه در حال ثبت عصاره گل محمدی به نام عصاره اسپارتا در اتحادیه اروپا است که باید این مهم هر چه سریعتر از سوی ایران پیگیری و اقدام لازمی صورت گیرد.
وی اظهارداشت: ایران خاستگاه و کانون تنوع ژنتیکی گل محمدی در جهان است و این گل از ایران به عثمانی و سپس به سوریه و از آنجا به اروپا رفته است.
این مقام صنفی میزان تولید سالانه را ۹۰ هزارتن در سطح ۳۰ هزار هکتار دانست و افزود: متوسط برداشت آبی و دیم این محصول ۳ تن در هکتار است که ظرفیت افزایش برداشت در هکتار را دارد.
وی با اشاره به اینکه ایران سابقه صادرات گل محمدی و گلاب را به کشورهای چین و هند را دارد گفت: اکنون این محصول به کشورهای عربی، چین، هند، اروپا و آمریکا صادر می شود.
رستگار با بیان اینکه ثبت جهانی گل محمدی به نام ایران یک امر ضروری است تصریح کرد: صیانت از گل محمدی ایران صیانت از میراث فرهنگی و وظیفه ملی است بنابراین همایش ایران سرزمین گل محمدی امری ضروری برای آگاهی ملی و جهانی است.
وی ریشه شناسی واژه گل و گلاب، نمادشناسی گل محمدی در ادبیات پارسی و تجلی آن در نقاشی گل و مرغ گل محمدی در متون تاریخ پزشکی، ایران تجلی نقش مایه گل محمدی در بافته های ایران، نقش گل محمدی در گیاه درمانی کهن ،ایران تحلیل ریشه شناسی نقش گل محمدی در معماری ایران، گل و گلاب در سپیده دم شعر فارسی و ایران کانون تنوع ژنتیکی گل محمدی در جهان را از محورهای همایش ایران سرزمین گل محمدی خواند.
به گفته وی، همایش ایران سرزمین گل محمدی به همت موزه گل محمدی ایران و همکاری دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران ۲۷ آبان ماه جاری در دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار می شود.
رئیس انجمن صنفی کشت بافت ایران خاطر نشان کرد: بنابراین گل محمدی ایران در آستانه یک انتخاب تاریخی قرار دارد؛ یا باید با تکیه بر روش‌های سنتی به حاشیه بازار جهانی رانده شود یا با سرمایه‌گذاری روی فناوری و برندسازی، جایگاه شایسته خود را در کنار برندهای بزرگ جهانی بازپس گیرد. آینده این گل، در گرو گذار از کشت و فرآوری سنتی به صنعتی دانش‌بنیان و بازارمحور است.